Chuyên đề: NST giới tính - Gen trên NST giới tính - gen tế bào chất

Chuyên đề: NST giới tính - gen trên NST giới tính - gen TB chất
A. NST giới tính
Trong tế bào, bên cạnh các NST thường tồn tại thành từng cặp tương đồng, giống nhau ở cả 2 giới còn có 1 loại NST khác nhau ở 2 giới, có vai trò quan trọng trong việc xác định giới tính của loài. Người ta gọi đây là NST giới tính.
Bộ NST giới tính ở các loài không giống nhau.
Nhóm loài sinh vật
Giới cái
Giới đực
Người, thú, ruồi giấm, cây gai, cây chua me
XX
XY
Chim, bướm, bò sát, lưỡng cư, đa số các loài cá, cây dâu tây
XY
XX
Bọ xít, châu chấu, rệp
XX
XO
Bọ nhạy
XO
XX
Thông thường ta xét NST giới tính gồm 2 chiếc X, Y. Giữa 2 chiếc này có vùng NST tương đồng và không tương đồng. Vùng tương đồng giúp chúng tiếp hợp với nhau trong giảm phân.
Do vai trò quan trọng của mình trong việc xác định giới tính, bài toán liên quan tới gen trên NST giới tính là 1 dạng bài toán hay gặp ở nhiều kì thi.
B. Gen trên NST giới tính.
1. Tổng quan chung về gen trên NST giới tính:
NST giới tính cũng chứa gen như các NST khác, trong đó có những gen liên quan hay không liên quan tới việc quy định giới tính.
Mặt khác, gen có thể nằm trên vùng tương đồng giữa 2 NST X và Y; nằm trên vùng không tương đồng của X hoặc của Y. Các gen trên NST giới tính vẫn tuân theo quy luật phân ly, phân ly độc lập, liên kết và hoán vị gen, tương tác gen... như các gen bình thường.
Về nguyên tắc, để xác định 1 gen có nằm trên NST giới tính hay không, ta sử dụng phép lai thuận nghịch. Nếu kết quả phép lai thuận và nghịch như nhau -> gen nằm trên NST thường; nếu kết quả khác nhau -> có liên quan tới giới tính.
2. Cách nhận dạng 1 gen nằm trên NST giới tính:
Thông thường, khi bài toán cho sự phân ly ở đời con khác nhau ở 2 giới thì ta có thể kết luận gen nằm trên NST giới tính. Phân biệt với bài toán gen trong TB chất là kết quả đời con khác nhau phụ thuộc vào vai trò của bố mẹ.
3. Các bài toán cơ bản thường gặp đối với tính trạng do 1
a. Gen nằm trên vùng không tương đồng của NST Y.
Đặc điểm: di truyền thẳng, tức là bố  XY truyền trực tiếp cho con trai XY. Một vài tính trạng ở người di truyền theo quy luật này là dính ngón tay thứ 2 và 3; mọc lông ở vành tai...
VD: Bố bị bệnh, sinh ra con trai tất cả bị bệnh, con gái ko ai bị bệnh -> gen trên Y quy định.
b. Gen nằm trên vùng không tương đồng của X