Giáo án ôn tập Ngữ văn 12 - Việt Bắc (Tố Hữu)

ViÖt b¾c (tè h÷u)
 Phân tích bức tranh tứ bình trong bài thơ Việt Bắc
BÀI LÀM
I- giíi thiÖu chung
 Nhắc đến Việt Bắc là nhắc đến cội nguồn của cách mạng, nhắc đến mảnh đất trung du nghèo khó mà nặng nghĩa nặng tình - nơi đã in sâu bao kỉ niệm của một thời kì cách mạng gian khổ nhưng hào hùng sôi nổi khiến khi chia xa, lòng ta sao khỏi xuyến xao bồi hồi. Và cứ thế nçi nhớ, niÒm thương trµo d©ng, đan cài xoắn xuýt vµo nhau như nh÷ng sîi t¬ t×nh gi¨ng m¾c kh¾p kh«ng gian, nh­ tiếng gọi "Ta - mình" tha thiÕt của đôi lứa yêu nhau. Đúng như lời thơ Chế Lan Viên từng viết " Khi ta ở đất chỉ là nơi ở/ Khi ta đi đất ®· hóa tâm hồn". Vâng! ch¼ng biÕt tù bao giê ®Êt vµ ng­êi Việt Bắc ®· trë thµnh m¸u thÞt, ®· trë thµnh 1 phÇn t©m hån cña Tè H÷u vµ ®i vµo th¬ «ng thËt tù nhiªn qua nh÷ng vÇn th¬ d¹t dµo t×nh nghÜa yªu th­¬ng 
 "Ta về mình  thủy chung"
 Tố Hữu là nhà thơ trữ tình chính trị, thơ ông diễn tả những tình cảm cách mạng thật nhẹ nhàng mà cũng thật đậm sâu. Việt Bắc là đỉnh cao của thơ Tố Hữu nói riêng, của thơ ca kháng chiến chống Pháp nói chung. Bài thơ được viết vào tháng 10/1954, khi Trung ương Đảng và Chính phủ, Bác Hồ và cán bộ kháng chiến từ giã "Thủ đô gió ngàn" về với "Thủ đô Hoa vàng nắng Ba Đình". Cả bài thơ là một niềm hoài niệm nhớ thương tuôn chảy về những năm tháng ở chiến khu Việt Bắc rất gian khổ nhưng vui tươi hào hùng. Nhưng có lẽ để lại ấn tượng sâu đậm nhất trong bài ca Việt Bắc có lẽ là đoạn thơ về bức tranh tứ bình với bốn mùa xuân - hạ - thu - đông.
 được dệt bằng ngôn từ nghệ thuật thËt toàn bích, ë ®ã có sự hoà quyện giữa cảnh và người, giữa cuộc đời thực với tấm lòng của nhà thơ cách mạng
 C2 “Ôi! Nỗi nhớ,có bao giờ thế!”.Nỗi nhớ đi qua thời gian,vượt qua không gian.Nỗi nhớ thấm sâu lòng ngườiVà nỗi nhớ ấy cứ ray rứt,da diết trong tâm hồn người chiến sĩ cách mạng miền xuôi khi xa rồi Việt Bắc thân yêu-nơi đã từng nuôi nấng mình trong những ngày kháng chiến gian lao.
Ta về  thủy chung.
 C3 Việt Bắc của Tố Hữu là một trường ca tuyệt đẹp về cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc chống thực dân Pháp. Bài thơ đi vào lòng người bằng giọng điệu ân tình chung thuỷ như ca dao, khắc hoạ sâu sắc nỗi niềm của những người con rời “thủ đô kháng chiến”, thâm tâm đầy ắp kỷ niệm nhớ thương.Trong tâm trạng kẻ ở - người đi, hình bóng của núi rừng – con người Việt Bắc vẹn nguyên cùng ký ức, với bao hình ảnh đơn sơ mà cảm động. Để hôm nay, những câu thơ còn rung động lòng người với những sắc màu, âm thanh tươi rói hơi thở của núi rừng chiến khu, hơi ấm của tình người lan toả :
 “ Ta về  thủy chung”. 
Bài thơ được Tố Hữu viết về buổi chia tay của cán bộ kháng chiến với người dân Việt Bắc.Bằng tiếng nói ngọt ngào tha thiết của khúc hát giao duyên trong ca dao, nhà thơ đã ca ngợi tình cảm gắn bó thủy chung với cách mạng, với đất nước , với nhân dân.Khổ thơ được phân tích thuộc đoạn 2 của bài thơ.Đây được coi là 10 câu thơ hay nhất diễn tả nỗi nhớ thiên nhiên và con người VB của người ra đi.Qua nỗi nhớ ấy người đọc liên tưởng tới thiên nhiên VB giống như 1 bức tranh tứ bình.
 C4: Cách A
 1. Văn chương kết tinh vẻ đẹp của thời đại. Âm vang của lịch sử dường như đọng lại đẹp nhất, rực rỡ nhất trên những trang thơ. Mỗi câu chữ, hình ảnh thơ ngưng tụ hồn sông núi, ghi nhận ấn tượng sâu sắc cảm động nhất của một đời người. Hạnh phúc nhất của người cầm bút có lẽ là lúc tạo được dấu ấn nghệ thuật không phai mờ trong tâm trí người đọc mọi thế hệ.
 2. Việt Bắc của Tố Hữu là một trường ca tuyệt đẹp về cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc chống thực dân Pháp. Bài thơ đi vào lòng người bằng giọng điệu ân tình chung thuỷ như ca dao, khắc hoạ sâu sắc nỗi niềm của những người con rời “thủ đô kháng chiến”, thâm tâm đầy ắp kỷ niệm nhớ thương.
 3. Trong tâm trạng kẻ ở - người đi, hình bóng của núi rừng – con người Việt Bắc vẹn nguyên cùng ký ức, với bao hình ảnh đơn sơ mà cảm động. Để hôm nay, những câu thơ còn rung động lòng người với những sắc màu, âm thanh tươi rói hơi thở của núi rừng chiến khu, hơi ấm của tình người lan toả : “Ta về ... ân tình thuỷ chung”.
 Cách B: 
 1. Là người, ai cũng có một miền đời để nhớ để thương. Có những mảnh đất tuy không phải nơi chôn nhau cắt rốn nhưng vẫn không bao giờ phai mờ trong tâm khảm. Bởi đó là máu thịt, là nơi ghi lại kỷ niệm đẹ p nhất của một đời người. Như Chế Lan Viên đã từng triết lý : “Khi ta ở chỉ là nơi đất ở - Khi ta đi đất đã hoá tâm hồn”
 2. Việt Bắc – quê hương của kháng chiến, cách mạng trong những ngày đầu tiên của nền dân chủ cộng hoà đã trở thành biểu tượng của tấm lòng gắn bó thuỷ chung với cách mạng, dân tộc. Nhà thơ Tố Hữu đã ghi lại mối tình sắt son đậm đà “mười lăm năm ấy thiết tha mặn nồng” trong bài thơ Việt Bắc , bằng tất cả cảm xúc nồng nàn của một hồn thơ đằm thắm thuỷ chung.
 3. Qua bao năm tháng, biến động của lịch sử, tiếng nói thiết tha ấy vẫn rung cảm lòng người, Việt Bắc của ngày xưa vẫn nguyên vẹn trong lòng người hôm nay: “Ta về ... ân tình thuỷ chung”. Tiếng lòng ân tình thuỷ chung ngày ấy phải chăng đã thấm sâu vào mạch ân tình chung thuỷ của thi ca dân tộc, cho nên khoảng cách thời gian không làm nhạt nhoà ấn tượng về một vùng rừng núi chiến khu xưa hùng vĩ nên thơ?
B- Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
1. nçi nhí c¶nh - ng­êi , c¶m xóc chñ ®¹o cñ ®o¹n th¬
 ---- Më ®Çu ®o¹n th¬ lµ c©u hái tu tõ như là lời ướm hỏi đầy lưu luyến của người ra đi đối với người ở lại. "Ta về mình có nhớ ta". ThËt vËy hái chØ lµ một cái cớ cho sự giãi bày tâm tình ở câu dưới : "Ta về ta nhớ những hoa cùng người". Với Tố Hữu, víi nh÷ng người cán bộ vÒ xu«i không chỉ nhớ đến những ngày tháng gian khổ "bát cơm sẻ nửa chăn sui đắp cùng", mà còn nhớ đến vẻ đẹp đáng yêu của Hoa cùng Người. Ở đây, hoa tượng trưng cho vẻ đẹp thiên nhiên Việt Bắc. Còn con người là người d©n Việt Bắc tÇn t¶o lam lò với tấm áo chàm phai b¹c s­¬ng giã nhưng đậm đà lòng son. Hoa và Người quấn quýt với nhau trong vẻ đẹp hài hòa đằm thắm để tạo nên cái nét riêng biệt, độc đáo của vùng đất này ---- Tám câu thơ tiếp theo vẽ ra bức tranh tứ bình về bốn mùa ở VB. Trong nền thơ ca và văn học VN, bức tranh tứ bình xuất hiện không ít , như khung cảnh " trông bốn bề" trong "Chinh phụ ngâm" ( Đoàn Thị Điểm ) , đoạn " buồn trông" trong "Kiều ở Lầu Ngưng Bích" ( Nguyễn Du ) , hay ở dòng hồi tưởng về quá khứ huy hoàng của con hổ trong "Nhớ rừng" ( Thế Lữ ). Thế nhưng, trong VB, bức tranh bốn mùa hiện lên với vẻ đẹp và sắc thái thiên nhiên rất riêng theo trình tự : Đông - Xuân - Hạ - Thu.
 2. Bøc tranh mïa ®«ng
a) Thiªn nhiªn
 Nhắc đến mùa đông ta thường nhớ đến cái lạnh thấu xương thÊu thÞt, cái ảm đạm của những ngày mưa phùn gió bấc, cái buồn bã của khí trời u uất, c¸i lôi tµn, hÐo óa cña cá cay v¹n vËt. C¸i c¶m gi¸c Êy sÏ râ h¬n nòa khi sèng gi÷a ®¹i ngµn, HCM còng ®· tõng kh¾c ho¹ ‘ giã s¾c tùa g­¬m mµi ®¸ nói- rÐt nh­ dïi nhän chÝch cµnh c©y”. Nhưng đến với Việt Bắc trong thơ Tố Hữu thì thật lạ. Mùa đông bỗng ấm áp lạ thường:vµ trµn ®Çy søc sèng
 Rừng xanh hoa chuối đỏ tươi
 Đèo cao nắng ánh dao gài thắt lưng
 Điểm xuyết trên cái nền màu xanh b¹t ngµn cña nh÷ng c¸nh rõng giµ trÇm mÆc, là màu hoa chuối đỏ tươi đang nở rộ lung linh dưới ánh nắng mặt trời. Từ xa trông tới, bông hoa chuèi bËp bïng nh­ nh÷ng bó đuốc thắp sáng c¶ khu, làm cho thiên nhiên Việt Bắc trở nên tươi sáng, ấm áp và như tiềm ẩn một sức sống, xua đi cái hoang sơ, lạnh giá, hiu hắt vốn có của núi rừng mïa ®«ng. Câu thơ làm ta liên tưởng đến màu đỏ của hoa lựu trong thơ Nguyễn Trãi:
 Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ
 Hồng liên trì đã tịn mùi hương
 Từ liên tưởng ấy ta thấy, mùa đông trong thơ Tố Hữu cũng lan tỏa hơi ấm của mùa hè chứ không lạnh lẽo, hoang sơ bởi màu đỏ của hoa chuối cũng như đang phun trào từ giữa màu xanh của núi rừng.
b) Con ng­êi
 Cùng hiện lên với cái lung linh của hoa chuối ấy là con người của vùng chiến khu lên núi làm nương, phát rẫy sản xuất ra nhiều lúa khoai cung cấp cho kháng chiến "Đèo cao nắng ánh dao gài thắt lưng" .Trước thiên nhiên bao la, con người dường như càng trở nên kỳ vĩ, lín lao, phi th­êng vµ hùng tráng hơn.Ở đây nhà thơ không khắc họa gương mặt mà chớp lấy một nét thần tình rực sáng nhất. Đó là ánh mặt trời chớp lóe trên lưỡi dao rừng ở ngang lưng. Ở đây câu thơ vừa mang ngôn ngữ thơ nhưng lại vừa mang ngôn ngữ của nghệ thuật nhiếp ảnh. Con người như ®· trë thµnh một điểm héi tô của ánh sáng, hä ®ang chiÕu sang nói rõng, ®ang chiÕu s¸ng cuéc sèng cña chÝnh m×nh. Đấy là cái tư thế cña con ng­êi người đang chiếm lĩnh đỉnh cao, chiếm lĩnh núi rừng, tự do " Núi rừng đây là của chúng ta/ Trời xanh đây là của chúng ta" , là cái tư thế khoÎ kho¾n cña ng­êi làm chủ thiªn nhiªn, lµm chñ cuéc sèng đầy kiêu hãnh và vững chãi: -----> nh­ vËy, giữa núi và nắng, giữa trời cao bao la và rừng xanh mênh mang, con người ấy đã trở thành linh hồn của bức tranh mùa đông Việt Bắc, ®óng nh­ lêi ca dao x­a: 
 §Ìo cao th× mÆc ®Ìo cao-- TrÌo lªn ®Õn ®Ønh ta cao h¬n ®Ìo
3. Bøc tranh mïa xu©n
a) Thiªn nhiªn
 Đông qua, xuân lại tới. Nhắc đến mùa xuân ta liên tưởng ngay đến sức sống mới của cỏ cây, hoa lá, của trăm loài đang cựa mình thức dậy sau giÊc ngñ ®«ng dµi. Mùa xuân Việt bắc cũng vậy: 
 Ngày xuân mơ nở trắng rừng
 Nhớ người đan nón chuốt từng sợi giang
Bao trùm lên cảnh vật mùa xuân là màu trắng dịu dàng, trong trẻo, tinh khiết của hoa mơ nở khắp rừng: "Ngày xuân mơ nở trắng rừng". "trắng rừng" được viết theo phép đảo ngữ và từ "trắng" được dùng như động từ có tác dụng nhấn mạnh vào màu sắc, màu trắng dường như lấn át tất cả mọi màu xanh của lá, cña c©y và làm bừng sáng cả khu rừng. Động từ "nở" khiÕn ta cã c¶m gi¸c sức sống mùa xuân lan tỏa và nhựa sống mïa xu©n ®ang tu«n trµo kh¾p chèn mu«n n¬i. Đây không phải là lần đầu tiên Tố Hữu viết về màu trắng ấy, năm 1941 Việt Bắc cũng đón bác Hồ trong màu sắc hoa mơ:
 Ôi sáng xuân nay xuân bốn mốt
 Trắng rừng biên giới nở hoa mơ
 Bác về im lặng con chim hót
 Thánh thót bờ lau vui ngẩn ngơ
 b) Con ng­êi
 Trong sắc xuân của thiên nhiên đất trời hiện lên hình ảnh con người lao động làm việc chăm chỉ cần cù, miệt mài “chuốt từng sợi giang”. Từ "chuốt" và hình ảnh thơ đã gîi lên được bàn tay lao động: cần mẫn, tỉ mẩn, khéo léo, tài hoa, nhanh nhẹn, ®ang chăm chút, ®ang göi c¶ tÊm lßng m×nh vµo s¶n phÈm. Chuèt tõng sîi giang hay chuèt tõng sîi nhí, sîi th­¬ng ®Ó kÕt lªn vµnh nãn nghÜa t×nh göi t¨ng nh÷ng anh bé ®éi, d©n c«ng
4. Bøc tranh mïa hÌ
a) Thiªn nhiªn
 Mùa hè đến trong âm thanh rộn rã của tiếng ve, bức tranh Việt Bắc lại sống động hơn bao giờ hết:
 Ve kêu rừng phách đổ vàng
 Nhớ cô em gái hái măng một mình
Víi viÖc sdông động từ mạnh ("đổ") vµ nghÖ thuËt chuyÓn ®æi c¶m gi¸c ( tõ thÝnh gi¸c sang thÞ gi¸c), TH ®· diÔn t¶ tinh tÕ sù vËn ®éng cña thêi gian vµ c¶nh vËt qua sù chuyÓn mµu mau lÑ, ®ét ngét, d­êng nh­ chØ trong phót chèc, sau 1 tiÕng ve kªu, s¾c vµng cña rõng phách ®· lÊn ¸t tÊt c¶. TiÕng ve dãng d¶ gäi hÌ vµ nh­ gäi c¶ mµu vµng ®Êt trêi vÒ phñ kÝn nói rõng. Màu của cây phách đổ vàng cả suối ngàn dường như làm cho ánh nắng của mùa hè và cả tiếng ve kêu râm ran kia nữa cũng trở nên óng vàng ra. Đây là một bức tranh sơn mài được vẽ lên bằng hoài niệm, nên lung linh ánh sáng, màu sắc và rộn rã âm thanh. ----> Đây có thể nói ®ây là câu thơ tả cảnh thiên nhiên hay nhất của TH. Ta chợt nhớ Khương Hữu Dụng cũng có một câu thơ có cấu trúc tương tự : 
 "Một tiếng chim kêu sáng cả rừng". 
Nếu Khuơng Hữu Dụng nhờ vào tiếng chim để khám phá ra vẻ đẹp thiên nhiên buổi bình minh thì Tố Hữu dựa vào tiếng ve đã kéo cả một mùa hè ra khỏi lớp vỏ cũ kĩ. 
b) Con ng­êi
 Hiện lên trong cái thiên nhiên óng vàng và rộn rã ấy, là hình ảnh cô gái áo chàm cần mẫn đi hái búp măng rừng cung cấp cho bộ đội kháng chiến: "Nhớ cô em gái hái măng một mình". Hái măng một mình mà không gợi lên ấn tượng về sự cô đơn, hiu hắt như bóng dáng của người sơn nữ trong thơ xưa; trái lại rất trữ tình, thơ mộng, gần gũi thân thương tha thiết. Hình ảnh thơ cũng gợi lên được vẻ đẹp chịu khó chịu thương của ng­êi thiÕu n÷ miÒn s¬n c­íc. Đằng sau đó, ẩn chứa biết bao niềm cảm thông, trân trọng của tác giả.
 Đọc tới đây khiến ta liên tưởng đên một hình ảnh tương tự trong thơ Nguyễn Bính, một nhà thơ của đồng quê:
 “Thơ thẩn đường chiều một khách thơ
 Say nhìn ra rặng núi xanh lơ
 Khí trời lặng lẽ và trong trẻo
 Thấp thoáng rừng mơ cô hái mơ”
Đây là khổ thơ thứ nhất trong bài thơ”Cô hái mơ”. Ta thấy có sự giống nhau rất ngẫu nhiên: cũng là rừng núi và cô gái đang làm việc. Chỉ có điều ở đây là “hái mơ” chớ không phải “hái măng”.
 Từ “hái” ở đây dường như không thể thay thế bằng một động từ nào khác: bẻ, đốn vì chỉ có nó mới phù hợp nét dịu dàng, uyển chuyển, mềm mại của cô gái mà thôi. Ta hãy thử tưởng tượng bức tranh mùa hạ như thế này đẹp biết bao. Cảnh thiên nhiên tuyệt mỹ như thế lại khảm chạm thêm vào hình ảnh một người thiếu nữ nhẹ nhàng làm việc. Quả thật bức tranh vừa đẹp vừa có thần nữ. Rõ ràng thiên nhiên và con người đã hòa quyện vào nhau, tô điểm cho nhau
5. Bøc tranh mïa thu
a) Thiªn nhiªn
 Thu sang, khung cảnh núi rừng chiến khu như được tắm trong ánh trăng xanh huyền ảo, lung linh, dịu m¸t
 "Rừng thu trăng rọi hòa bình
 Nhớ ai tiếng hát ân tình thủy chung"
 Không gian bao la tràn ngập ánh trăng, chẳng khác gì cảnh thu huyền ảo của thơ mới:
 Nai cao gót lẫn trong mù
        Xuống rừng nẻo thuộc nghìn thu mới về
                                (Huy Cận)
 Trời thu nhuộm ánh tà dương
        Gió thu trong quãng canh trường nỉ non
        Trăng thu soi bóng cô thôn,
        Hỏi người lữ thứ mộng hồn về đâu?
                            (Hằng Phương)
ThÕ nh­ng tr¨ng thu ViÖt B¾c trong tho TH ko hÒ l¹nh lÏo, bëi đó là ánh trăng của tự do, của hòa bình dọi sáng niềm vui lên kh¾p núi rừng, lªn từng bản làng, lªn cuéc sèng cña mçi con ng­ßi Việt Bắc. LiÖu cã ph¶i t¹o ho¸ ­u ¸i cho VB hay lßng ng­êi ­­ ¸i cho VB mµ ¸nh tr¨ng rõng n¬i ®©y l¹i léng lÉy ®Õn vËy, khi th× ‘ tr¨ng lång cæ thô bãng lång hoa’, cã nh÷ng lóc tr¨ng nhßm khe cöa ng¾m nhµ th¬ vµ ngay c¶ lóc bén bÒ lo toan viÖc n­íc vÉn cã tr¨ng ®ßng hµnh ‘ khuya vÒ b¸t ng¸t tr¨ng ng©n ®Çy thuyÒn’. Nh­ng cã lÏ chØ nh÷ng ai tõng nÕm tr¶i c¶nh khoÐt nói ngñ rõng, m­a dÇm c¬m v¾t, m¸u trén bïn non th× míi ý nghÜa cña ¸nh tr¨ng hoµ b×nh trong th¬ TH
b) Con ng­êi
 Ta cũng từng biết đến mùa thu đầy ánh trăng trong thơ của Bác khi còn ở chiến khu: 
 Trăng vào cửa sổ đòi thơ
 Việc quân đang bận xin chờ hôm sau
 Chuông lầu chợt tỉnh giấc thu
 Ấy tin thắng trận liên khu báo về
 Ở đây không có tiếng chuông báo thắng trận nhưng lại vang lên tiếng hát. Đó là tiếng hát trong trẻo của đồng bào dân tộc, là tiếng hát nhắc nhở thủy chung ân tình. Đây cũng chính là tiếng hát của Việt Bắc của núi rừng của tình cảm mười lăm năm gắn bó thiết tha mặn nồng. Tiếng hát ân tình ấy vượt qua trập trùng núi rừng, băng qua mênh mông biển cả của thời gian mà vướng vít bước chân người đi, nó vấn vương trong lòng người đi kẻ ở, vấn vương trong cả tâm hồn người đọc. Đặc biệt điệp từ "nhớ được lặp lại nhiều lần khiến cả đoạn thơ bao trùm một tình cảm nhớ thương da diết. dóng nh­ lêi ca dao x­a
 “Nhớ ai ra vào ngẩn ngơ ------- Nhớ ai, ai nhớ, bây giờ nhớ a
 Vâng! Bức tranh mùa thu Việt Bắc đã làm hoàn chỉnh bức tranh tuyệt mỹ của núi rừng và khép lại đoạn thơ bằng tiếng hát "ân tình thủy chung" gợi cho người về và cả người đọc những rung động sâu xa của tình yêu quê hương đất nước.
 C-Kết luận
 Với những nét chấm phá đơn sơ giản dị, vừa cổ điển vừa hiện đại, đoạn thơ trên của Tố Hữu đã làm nổi bật được bức tranh cảnh và người qua bốn mùa của chiến khu Việt Bắc được dệt dưới ánh sáng của hoài niệm da diết.. Cảnh và người hòa hợp với nhau tô điểm cho nhau, làm cho bức tranh trở nên gần gũi thân quen, sống động và có hồn hơn. Tất cả đã tan chảy thành nỗi nhớ nhung quyến luyến thiết tha trong tâm hồn người cán bộ về xuôi.
 Có thể nói đây là đoạn thơ hay và có giá trị nhất trong bài “Việt Bắc”. Cảnh thiên nhiên và con người trong đây được miêu tả hết sức tuyệt vời và tươi đẹp, tràn ngập sức sống. Và với giọng thơ ngọt ngào, tâm tình khiến đoạn thơ như một bản tình ca về lòng chung thủy sắt son của người cách mạng đối với cả nhân dân, quê hương Việt Bắc.