Giáo án Ngữ văn 12 tiết 94: Tổng kết phần tiếng việt hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ

TỔNG KẾT PHẦN TIẾNG VIỆT
HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP BẰNG NGÔN NGỮ
Tuần: 34
Tiết: 94
A. Kết quả cần đạt:
Về kiến thức: HÖ thèng ho¸ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ (tiÕng ViÖt) ®· ®­îc häc trong tr­¬ng tr×nh Ng÷ v¨n tõ líp 10 ®Õn líp 12.
Về kĩ năng: N©ng cao thªm n¨ng lùc giao tiÕp b»ng tiÕng ViÖt ë 2 d¹ng nãi vµ viÕt, vµ ë 2 qu¸ tr×nh t¹o lËp vµ lÜnh héi v¨n b¶n.
Giáo dục tư tưởng: 
B. Chuẩn bị:
Giáo viên: Đọc kĩ SGK, xác định trọng tâm kiến thức, soạn giáo án cho phù hợp đối tượng học sinh từng lớp, làm ĐDDH.
 + Phương pháp: Thảo luận nhóm
Học sinh: Đọc kĩ SGK, soạn bài trước ở nhà
C. Nội dung, tiến trình giờ dạy: 
HOẠT ĐỘNG CỦA GV
HOẠT ĐỘNG CỦA HS
NỘI DUNG CẦN ĐẠT
Hoạt động 1:
 1. Ổn định lớp:
 2. Kiểm tra bài cũ:
Hoạt động 2: 
Giới thiệu vào bài.
Hoạt động 3:
Hướng dẫn HS tìm hiểu
Ho¹t ®éng 1: HÖ thèng hãa kiÕn thøc
GV hÖ thèng hãa kiÕn thøc b»ng c¸ch nªu mét sè c©u hái ®Ó HS tr¶ lêi:
1) Giao tiÕp lµ g×? ThÕ nµo lµ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷?
2) Ph©n biÖt sù kh¸c biÖt gi÷a ng«n ng÷ nãi vµ ng«n ng÷ viÕt?
3) ThÕ nµo lµ ng÷ c¶nh? Ng÷ c¶nh bao gåm nh÷ng nh©n tè nµo?
4) Nh©n vËt giao tiÕp cã vai trß vµ ®Æc ®iÓm g×?
5) T¹i sao nãi ng«n ng÷ lµ tµi s¶n chung cña x· héi vµ lêi nãi lµ s¶n phÈm cña c¸ nh©n?
6) ThÕ nµo lµ nghÜa cña c©u? C©u cã mÊy thµnh phÇn nghÜa? Lµ nh÷ng thµnh phÇn nµo? §Æc ®iÓm cña mçi thµnh phÇn?
7) Lµm thÕ nµo ®Ó gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt? 
- HS «n tËp l¹i nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ trªn c¬ së c©u hái vµ nh÷ng gîi ý cña GV.
Ho¹t ®éng 2: LuyÖn tËp
- Gv yªu cÇu Hs ®äc ®o¹n trÝch (SGK) vµ ph©n tÝch theo c¸c yªu cÇu:
1) Ph©n tÝch sù ®æi vai vµ lu©n phiªn l­ît lêi trong ho¹t ®éng giao tiÕp trªn. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng giao tiÕp ë d¹ng ng«n ng÷ nãi thÓ hiÖn qua nh÷ng chi tiÕt nµo? (lêi nh©n vËt vµ lêi t¸c gi¶).
2) C¸c nh©n vËt giao tiÕp cã vÞ thÕ x· héi, quan hÖ th©n s¬ vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm g× riªng biÖt? Ph©n tÝch sù chi phèi cña nh÷ng ®iÒu ®ã ®Õn néi dung vµ c¸ch thøc nãi trong l­ît lêi nãi ®Çu tiªn cña l·o H¹c.
3) Ph©n tÝch nghÜa sù viÖc vµ nghÜa t×nh th¸i trong c©u: "BÊy giê cu c¹u míi biÕt lµ cu cËu chÕt!".
4) Trong ®o¹n trÝch cã ho¹t ®éng giao tiÕp ë d¹ng nãi gi÷a hai nh©n vËt, ®ång thêi khi ng­êi ®äc ®äc ®o¹n trÝch l¹i cã mét ho¹t ®éng giao tiÕp n÷a gi÷a hä vµ nhµ v¨n Nam Cao. H·y chØ ra sù kh¸c biÖt gi÷a hai ho¹t ®éng giao tiÕp ®ã.
- HS ®äc kÜ ®o¹n trÝch, th¶o luËn vÒ c¸c yªu cÇu ®Æt ra, ph¸t biÓu ý kiÕn vµ tranh luËn tr­íc líp.
- Sau mçi c©u hái, GV nhËn xÐt vµ nªu c©u hái tiÕp theo
Hoạt động 4: Củng cố
Hoạt động 5: Dặn dò	
Lớp trưởng báo cáo sĩ số
I. HÖ thèng hãa kiÕn thøc
1. Ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ 
+ Giao tiÕp lµ ho¹t ®éng trao ®æi th«ng tin cña con ng­êi, ®­îc tiÕn hµnh chñ yÕu b»ng ph­¬ng tiÖn ng«n ng÷, nh»m thùc hiÖn nh÷ng môc ®Ých vÒ nhËn thøc, t×nh c¶m, hµnh ®éng.
+ Ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ lµ ho¹t ®éng bao gåm hai qu¸ tr×nh: qu¸ tr×nh t¹o lËp v¨n b¶n do ng­êi nãi hay ng­êi viÕt thùc hiÖn; qu¸ tr×nh lÜnh héi v¨n b¶n do ng­êi nghe hay ng­êi ®äc thùc hiÖn. Hai qu¸ tr×nh nµy cã thÓ diÔn ra ®ång thêi t¹i cïng mét ®Þa ®iÓm (héi tho¹i), còng cã thÓ ë c¸c thêi ®iÓm vµ kho¶ng kh«ng gian c¸ch biÖt (qua v¨n b¶n viÕt).
2. Nãi vµ viÕt
 Hai d¹ng nãi vµ viÕt cã sù kh¸c biÖt:
+ VÒ ®iÒu kiÖn ®Ó t¹o lËp vµ lÜnh héi v¨n b¶n.
+ VÒ ®­êng kªnh giao tiÕp.
+ VÒ lo¹i tÝn hiÖu (©m thanh hay ch÷ viÕt).
+ VÒ c¸c ph­¬ng tiÖn phô trî (ng÷ ®iÖu, nÐt mÆt, cö chØ ®iÖu bé ®èi víi ng«n ng÷ nãi vµ dÊu c©u, c¸c kÝ hiÖu v¨n tù, m« h×nh b¶ng biÓu ®èi víi ng«n ng÷ viÕt).
+ VÒ dïng tõ, ®Æt c©u vµ tæ chøc v¨n b¶n,
3. Ng÷ c¶nh
+ Ng÷ c¶nh lµ bèi c¶nh ng«n ng÷ lµm c¬ së cho viÖc sö dông ng«n ng÷ vµ t¹o lËp v¨n b¶n ®ång thêi lµm c¨n cø ®Ó lÜnh héi thÊu ®¸o v¨n b¶n. 
+ Ng÷ c¶nh bao gåm c¸c nh©n tè: nh©n vËt giao tiÕp, bèi c¶nh réng (bèi c¶nh v¨n hãa), bèi c¶nh hÑp (bèi c¶nh t×nh huèng), hiÖn thùc ®­îc ®Ò cËp ®Õn vµ v¨n c¶nh.
4. Nh©n vËt giao tiÕp
Nh©n vËt giao tiÕp lµ nh©n tè quan träng nhÊt trong ng÷ c¶nh. C¸c nh©n vËt giao tiÕp ®Òu ph¶i cã c¶ n¨ng lùc t¹o lËp vµ n¨ng lùc lÜnh héi v¨n b¶n. Trong giao tiÕp ë d¹ng nãi, hä th­êng ®æi vai cho nhau hay lu©n phiªn l­ît lêi.
C¸c nh©n vËt giao tiÕp cã nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ c¸c ph­¬ng diÖn: vÞ thÕ x· héi, quan hÖ th©n s¬, løa tuæi, giíi tÝnh, nghÒ nghiÖp, tÇng líp x· héi, vèn sèng, v¨n hãa, Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lu«n chi phèi néi dung vµ c¸ch thøc giao tiÕp b»ng ng«n ng÷.
5. Ng«n ng÷ lµ tµi s¶n chung cña x· héi vµ lêi nãi lµ s¶n phÈm cña c¸ nh©n
 Khi giao tiÕp, c¸c nh©n vËt giao tiÕp sö dông ng«n ng÷ chung cña x· héi ®Ó t¹o ra lêi nãi- nh÷ng s¶n phÈm cô thÓ cña c¸ nh©n. Trong ho¹t ®éng ®ã, c¸c nh©n vËt giao tiÕp võa sö dông nh÷ng yÕu tè cña hÖ thèng ng«n ng÷ chung vµ tu©n thñ nh÷ng quy t¾c, chuÈn mùc chung, ®ång thêi biÓu lé nh÷ng nÐt riªng trong n¨ng lùc ng«n ng÷ cña c¸ nh©n. C¸ nh©n sö dông tµi s¶n chung ®ång thêi còng lµm giµu thªm cho tµi s¶n Êy.
6. NghÜa cña c©u
 Trong ho¹t ®éng giao tiÕp, mçi c©u ®Òu cã nghÜa.
+ NghÜa cña c©u lµ néi dung mµ c©u biÓu ®¹t.
+ Mçi c©u th­êng cã hai thµnh phÇn nghÜa: nghÜa sù viÖc vµ nghÜa t×nh th¸i. NghÜa sù viÖc øng víi sù viÖc mµ c©u ®Ò cËp ®Õn. NghÜa t×nh th¸i thÓ hiÖn th¸i ®é, t×nh c¶m, sù nh×n nh¹n, ®¸nh gi¸ cña ng­êi nãi ®èi víi sù viÖc hoÆc ®èi víi ng­êi nghe.
7. Gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt
 Trong ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷, c¸c nh©n vËt giao tiÕp cÇn cã ý thøc, thãi quen vµ kÜ n¨ng gi÷ g×n sù trong s¸ng cña tiÕng ViÖt:
+ Mçi c¸ nh©n cÇn n¾m v÷ng c¸c chuÈn mùc ng«n ng÷, sö dông ng«n ng÷ ®óng chuÈn mùc.
+ VËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o ng«n ng÷ theo c¸c ph­¬ng thøc chung.
+ Khi cÇn thiÕt cã thÓ tiÕp nhËn nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña c¸c ng«n ng÷ kh¸c, tuy cÇn chèng l¹m dông tiÕng n­íc ngoµi.
II. LuyÖn tËp
1. Sù ®æi vai vµ lu©n phiªn l­ît lêi trong ho¹t ®éng giao tiÕp gi÷a l·o H¹c vµ «ng gi¸o:
L·o H¹c (nãi)
¤ng gi¸o (nãi)
- CËu vµng ®i ®êi råi, «ng gi¸o ¹!
- Cô b¸n råi?
- B¸n råi! Hä võa b¾t xong.
- ThÕ nã cho b¾t a?
- Khèn n¹n nã kh«ng ngê t«i nì t©m lõa nã!
- Cô cø t­ëng thÕ ®Ó cho nã lµm kiÕp kh¸c.
- ¤ng gi¸o nãi ph¶i!... nh­ kiÕp t«i ch¼ng h¹n!
- KiÕp ai còng thÕ th«i h¬n ch¨ng?
- ThÕ th× kiÕp g× cho thËt sung s­íng?
Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng giao tiÕp ë d¹ng ng«n ng÷ nãi thÓ hiÖn qua nh÷ng chi tiÕt:
+ Hai nh©n vËt: l·o H¹c vµ «ng gi¸o lu©n phiªn ®æi vai l­ît lêi. L·o H¹c lµ ng­êi nãi tr­íc vµ kÕt thóc sau nªn sè l­ît nãi cña l·o lµ 5 cßn sè l­ît nãi cña «ng gi¸o lµ 4. V× tøc thêi nªn cã lóc «ng gi¸o ch­a biÕt nãi g×, chØ "hái cho cã chuyÖn" (ThÕ nã cho b¾t µ?)
+ §o¹n trÝch rÊt ®a d¹ng vÒ ng÷ ®iÖu: ban ®Çu l·o H¹c nãi víi giäng th«ng b¸o (CËu vµng ®i ®êi råi, «ng gi¸o ¹!), tiÕp ®Õn lµ giäng than thë, ®au khæ, cã lóc nghÑn lêi (), cuèi cïng th× giäng ®Çy chua ch¸t (). Lóc ®Çu, «ng gi¸o hái víi giäng ng¹c nhiªn (- Cô b¸n råi?), tiÕp theo lµ giäng vç vÒ an ñi vµ cuèi cïng lµ giäng bïi ngïi.
+ Trong ho¹t ®éng giao tiÕp b»ng ng«n ng÷ nãi ë ®o¹n trÝch trªn, nh©n vËt giao tiÕp cßn sö dông c¸c ph­¬ng tiÖn hç trî, nhÊt lµ nh©n vËt l·o H¹c: l·o "c­êi nh­ mÕu", "mÆt l·o ®ét nhiªn co dóm l¹i. Nh÷ng nÕp nh¨n x« l¹i víi nhau, Ðp cho n­íc m¾t ch¶y ra ).
+ Tõ ng÷ dïng trong ®o¹n trÝch kh¸ ®a d¹ng nhÊt lµ nh÷ng tõ mang tÝnh khÈu ng÷, nh÷ng tõ ®­a ®Èy, chªm xen (®i ®êi råi, råi, µ, ­, khèn n¹n, ch¶ hiÓu g× ®©u, th× ra,).
+ VÒ c©u, mét mÆt ®o¹n trÝch dïng nh÷ng c©u tØnh l­îc (B¸n råi! Khèn n¹n¤ng gi¸o ¬i!), mÆt kh¸c nhiÒu c©u l¹i cã yÕu tè d­ thõa, trïng lÆp (Nµy! ¤ng gi¸o ¹! C¸i gièng nã còng kh«n! Th× ra t«i b»ng nµy tuæi ®Çu råi cßn ®¸nh lõa mét con chã., ).
2. C¸c nh©n vËt giao tiÕp cã vÞ thÕ x· héi, quan hÖ th©n s¬ vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng biÖt chi phèi ®Õn néi dung vµ c¸ch thøc giao tiÕp:
+ L·o H¹c lµ mét l·o n«ng nghÌo khæ, c« ®¬n. Vî chÕt. Anh con trai bá ®i lµm ¨n xa. L·o H¹c chØ cã "cËu vµng" lµ "ng­êi th©n" duy nhÊt. 
¤ng gi¸o lµ mét trÝ thøc nghÌo sèng ë n«ng th«n. Hoµn c¶nh cña «ng gi¸o còng hÕt søc bi ®¸t.
Quan hÖ gi÷a «ng gi¸o vµ l·o H¹c lµ quan hÖ hµng xãm l¸ng giÒng. L·o H¹c cã viÖc g× còng t©m sù, hái ý kiÕn «ng gi¸o.
+ Nh÷ng ®iÒu nãi trªn chi phèi ®Õn néi dung vµ c¸ch thøc nãi cña c¸c nh©n vËt. Trong ®o¹n trÝch, ë lêi tho¹i thø nhÊt cña l·o H¹c ta thÊy rÊt râ:
- Néi dung cña lêi tho¹i: L·o H¹c th«ng b¸o víi «ng gi¸o vÒ viÖc b¸n "cËu vµng".
- C¸ch thøc nãi cña l·o H¹c: "nãi ngay", nãi ng¾n gän, th«ng b¸o tr­íc råi míi h« gäi («ng gi¸o ¹!) sau.
- S¾c th¸i lêi nãi: §èi víi sù viÖc (b¸n con chã), l·o H¹c võa buån võa ®au (gäi con chã lµ "cËu vµng", coi viÖc b¸n nã lµ giÕt nã: "®i ®êi råi"). §èi víi «ng gi¸o, l·o H¹c tá ra rÊt kÝnh träng v× mÆc dï «ng gi¸o Ýt tuæi h¬n nh­ng cã vÞ thÕ h¬n, hiÓu biÕt h¬n (gäi lµ "«ng" vµ ®Öm tõ "¹" ë cuèi).
3. NghÜa sù viÖc vµ nghÜa t×nh th¸i trong c©u: "BÊy giê cu c¹u míi biÕt lµ cu cËu chÕt!":
- NghÜa sù viÖc: th«ng b¸o viÖc con chã biÕt nã chÕt (c8u cËu biÕt lµ cu cËu chÕt).
- NghÜa t×nh th¸i:
+ Ng­êi nãi rÊt yªu quý con chã (gäi nã lµ "cu cËu".
+ ViÖc con chã biÕt nã chÕt lµ mét bÊt ngê (bÊy giê míi biÕt lµ).
4. Trong ®o¹n trÝch cã ho¹t ®éng giao tiÕp ë d¹ng nãi gi÷a hai nh©n vËt, ®ång thêi khi ng­êi ®äc ®äc ®o¹n trÝch l¹i cã mét ho¹t ®éng giao tiÕp n÷a gi÷a hä nhµ v¨n Nam Cao:
+ Ho¹t ®éng giao tiÕp ë d¹ng nãi gi÷a hai nh©n vËt lµ ho¹t ®éng giao tiÕp trùc tiÕp cã sù lu©n phiªn ®æi vai l­ît lêi, cã sù hç trî bëi ng÷ ®iÖu, cö chØ, ¸nh m¾t, Cã g× ch­a hiÓu, hai nh©n vËt cã thÓ trao ®æi qua l¹i.
+ Ho¹t ®éng giao tiÕp gi÷a nhµ v¨n Nam Cao vµ b¹n ®äc lµ ho¹t ®éng giao tiÕp gi¸n tiÕp (d¹ng viÕt). Nhµ v¨n t¹o lËp v¨n b¶n ë thêi ®iÓm vµ kh«ng gian c¸ch biÖt víi ng­êi ®äc. V× vËy, cã nh÷ng ®iÒu nhµ v¨n muèn th«ng b¸o, göi g¾m kh«ng ®­îc ng­êi ®äc lÜnh héi hÕt. Ng­îc l¹i, cã nh÷ng ®iÒu ng­êi ®äc lÜnh héi n»m ngoµi ý ®Þnh t¹o lËp cña nhµ v¨n.