Giáo án Ngữ văn 12 nâng cao tiết 93+ 94: Một người Hà Nội - Nguyễn Khải

 Tuần: 25 , Tiết: 93 à96 
 Ngày soạn: 10/2/2009 Tiết: 93-94 
 MỘT NGƯỜI HÀ NỘI _________Nguyễn Khải
 I.MỤC TIÊU CẦN ĐẠT: Giúp học sinh:
- Cảm nhận được vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của người Hà Nội qua hình tượng nhân vật bà Hiền.
- Hiểu được một số nét cơ bản trong nghệ thuật văn xuôi của Nguyễn Khải:cách kể chuyện, giọng văn, chất triết lí, ngôn ngữ nhân vật
 II. PHƯƠNG TIỆN THỰC HIỆN
 - s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn, s¸ch tham kh¶o. 
 III. PHƯƠNG PHÁP THỰC HIỆN
 - Tæ chøc HS trao ®æi, phèi hîp ®äc diÔn c¶m , ®äc hiÓu, phát vấn, đàm thoại, diễn giải. 
IV. TIẾN TRÌNH BÀI HỌC
 1.Kiểm tra bài cũ: Hãy nhận xét về kết cấu truyện Đất, hiệu quả của việc xây dựng kết cấu ấy. Hãy phân tích tính cách nhân vật ông Tám
 2.Bài Mới: 
GV dẫn lời vào bài: Nguyễn Khải thuộc thế hệ nhà văn trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Pháp, tài năng văn học được hình thành từ thực tiễn CM, từ cuộc sống của người chiến sĩ .Đời văn NK phản ánh sinh động và khá chân thực quá trình vận động của cả nền văn học từ quỹ đạo chiến tranh sang quỹ đạo hoà bình. Với nhân vật bà Hiền- Một người Hà Nội được NK khắc hoạ qua cái nhìn tỉnh táo, sắc sảo bên trong đầy trăn trở suy nghiệm. trước những biến động thăng trầm nhưng vẫn giữ cốt cách, bản lĩnh văn hoá Hà Nội.
 HOẠT ĐỘNG CỦA GV & HS
 NỘI DUNG CẦN ĐẠT
HĐ1. Hướng dẫn HS tìm hiểu chung về tiểu sử, quá trình sáng tác cùng các đề tài sáng tác.
- HS đọc phần tiểu dẫn và trình bày vài nét nổi bật tiêu biểu về tác giả.
 * NguyÔn Kh¶i viÕt v¨n tõ n¨m 1950, b¾t ®Çu ®­îc chó ý tõ tiÓu thuyÕt Xung ®ét. 
 @ Tr­íc 1975 s¸ng t¸c các tác phẩm tiêu biểu: Mïa l¹c(1960), Mét chÆng ®­êng (1962), TÇm nh×n xa (1963), Chñ tÞch huyÖn (1972).... vµ h×nh t­îng ng­êi lÝnh trong kh¸ng chiÕn chèng MÜ: Hä sèng vµ chiÕn ®Êu(1966), Hoµ vang (1967), §­êng trong mµy (1970), Ra ®¶o (1970), ChiÕn sÜ (1973).... 
 @ Sau n¨m 1975, : Cha vµ con, vµ .... (1970), GÆp gì cuèi n¨m (1982)..
HĐ1. Hướng dẫn HS đọc - hiểu chi tiết văn bản.
- GV hướng dẫn HS tìm hiểu ý nghĩa nhan đề truyện
 + Đặt tên truyện là Một người Hà Nội, hàm ý của tác giả là gì ? Thử phân tích ý nghĩa của nhan đề ?
( Chẳng thơmcũng thể hoa nhài - Dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An ) ( “Chất Hà Nội” ở bà Hiền biểu lộ qua nét văn hoá lịch lãm, sang trọng, qua thái độ ung dung tự tại trước những biến động bên ngoài )
- GV hướng dẫn HS tìm hiểu thảo luận tính cách nhân vật bà Hiền 
+ Nhân vật cô Hiền được tác giả giới thiệu là một như thế nào ?
+ TÝnh c¸ch c« HiÒn- nh©n vËt trung t©m cña truyÖn, qua tõng thêi ®o¹n cña ®Êt n­íc được tác giả khắc hoạ như thế nào ? ( cách suy nghÜ, lối øng xö dạy con cái )
 - Ông giáo là người hiền lành, chăm chỉ, kiểu người mô phạm thích hợp với quan niệm của bà về tổ ấm gia đình. việc cưới ông giáo của bà khiến cả Hà nội phải kinh ngạc. Vì sao ? 
+ Quan điểm thắng thắn về việc không sinh đẻ vào tuổi bốn mươi của bà Hiền cho thấy ý thức, trách nhiêm gì ở bà ? ( GV liên hệ quan niệm sinh đẻ nhiều con thời bấy giờ )
+ Quan điểm dạy con cái của bà, phản ánh điều gì ? Theo các em có tán thành quan điểm đó không vì sao ?
Lòng tự trọng của bà là không cho phép con người sống ích kỉ hèn nhát. Qua câu trả lời của bà về chuyện con trai đi chiến đấu, theo các em, tác giả muốn nói điều gì ?
 - Bước vào cuộc chiến tranh, vô cùng thương con, lo lắng cho con nhưng sẵn sàng để con ra trận như những thanh niên khác vì lòng tự trọng. Đánh mất lòng tự trọng coi như chết về nhân cách
 + Vì sao tác giả cho cô Hiền là “một hạt bụi vàng của Hà Nội” ?
 - GV mở rộng
- GV tæ chøc c¸c nhãm häc tËp, giao viÖc cho mçi nhãm t×m hiÓu vÒ mét nh©n vËt trong t¸c phÈm:
 + Nh©n vËt “t«i”.
 + Nh©n vËt Dòng- con trai c« HiÒn.
 ( Dũng tình nguyện đi đánh Mĩ, anh cïng víi 660 thanh niªn ­u tó cña Hµ Néi . Tháng tư lên Thái Nguyên huấn luyện, tháng bảy vào Nam, anh đã chiến đấu suốt mười năm và đã trở về ) 
+ Nh÷ng thanh niªn Hµ Néi vµ c¶ nh÷ng ng­êi ®· t¹o nªn “nhËn xÐt kh«ng mÊy vui vÎ" cña nh©n vËt “t«i” vÒ Hµ Néi.
 - GV gîi ý ®Ó HS nhËn xÐt vÒ giäng ®iÖu trÇn thuËt vµ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt cña NguyÔn Kh¶i trong t¸c phÈm
 + Có nhận xét gì về nhân vật người kể chuyện trong tác phẩm ? ( Nhân vật tôi - người kể chuyện là một người yêu Hà Nội, hiểu Hà Nội,say mê nét đẹp văn hoá Hà Nội mới có cái nhìn đầy lịch lãm, sâu sắc )
 + Khi trần thuật, tác giả thường đặt một sự việc, một vấn đề dưới nhiều cách nhìn, theo các em thủ pháp này có tác dụng gì ?
HĐ3. Hướng dẫn HS tổng kết và hướng dẫn bài tập về nhà.
BTập: Nhìn con người trong cái nhìn thế sự, điểm quy chiếu là văn hoá ứng xử, đạo đức sinh hoạt không nhìn con người bằng điểm nhìn cộng đồng, kinh nghiệm cộng đồng, không lấy tính giai cấp làm chuẩn quy chiếu. Bà Hiền được tô đậm con người cá nhân, con người bản lĩnh
I. Tìm hiểu chung.
 1/ Tác giả
- NguyÔn Kh¶i (1930-2008) tªn khai sinh lµ NguyÔn M¹nh Kh¶i, sinh t¹i Hµ Néi nh­ng tuæi nhá sèng ë nhiÒu n¬i.
-Thuộc thế hệ nhà văn trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Pháp. Đời văn của NK phản ánh khá sinh động và chân thực quá trình vận động của cả nền văn học từ quỹ đạo chiến tranh sang hoà bình.à đổi mới cách viết đổi mới nghệ thuật.
- Các sáng tác sau năm 1975 của NK, thể hiện cái nhìn đầy trăn trở, suy nghiệm, cảm nhận hiện thực xô bồ, hối hả, đầy biến động, đổi thay phức tạp của đời sống.
2/ Tác phẩm.
Mét ng­êi Hµ Néi in trong tËp truyÖn ng¾n cïng tªn cña NguyÔn Kh¶i (1990). 
TruyÖn ®· thÓ hiÖn nh÷ng kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn cña NguyÔn Kh¶i vÒ vÎ ®Ñp “ đất kinh kì” vẻ đẹp chiÒu s©u t©m hån, tÝnh c¸ch con ng­êi Hà Nội qua bao biÕn ®éng th¨ng trÇm cña ®Êt n­íc.
II. Đọc - hiểu văn bản
1/ Nhan đề
 - Hướng tới nhân vật chính của truyện là Bà Hiền - Là một người Hà Nội, gắn bó với sự biến đổi thăng trầm của đất nước nhưng vẫn giữ cốt cách, bản lĩnh người Hà Nội. Sống thẳng thắn, chân thành không giấu giếm quan điểm thái độ của mình trước mäi hiÖn t­îng xung quanh
 - Khắc đậm bản lĩnh, cốt cách của người Hà Nội, họ luôn “là mình” với ý thức là người Hà Nội: tiêu biểu cho tinh hoa, văn hoá lịch lãm, sang trọng, cổ kính quý phái không hề đổi thay trước thăng trầm biến đổi của đất nước.
à Ca ngợi vẻ đẹp truyền thống của con người của đất ngàn năm văn hiến
2/ Nhân vật Cô Hiền
 a. Tính cách phẩm chất
- Tính cách con người Hà Nội của cô Hiền bộc lộ qua việc thu xếp việc nhà và dạy con cái:
 * Việc hôn nhân: Là một phụ nữ nhan sắc, yêu văn chương, thời son trẻ giao du với đủ loại thanh niên con giàu có, văn nghệ sĩ. Nhưng không chạy theo kiểu lãng mạn, viễn vông. Bà Hiền “chọn bạn trăm năm là một ông giáo cấp tiểu học hiền lành, chăm chỉ” à một người thực tế nhưng không ham danh lợi, dạt trách nhiệm làm vợ, làm mẹ lên trên mọi thú vui khác.
 * Việc quản lí gia đình: Chủ động, tự tin, ý thức về vai trò quan trọng của người vợ, người mẹ trong gia đình ( phê bình thói “ bắt nạt vợ” quá đáng của người cháu, Bà bảo: “ Người đàn bà không là nội tướng thì cái gia đình ấy cũng chả ra sao”
 * Việc sinh con: Sinh năm đứa con, đến đứa con gái út,vào tuổi 40, bà quyết định chấm dứt sinh đẻ: “ Từ nay chấm dứt chuyện sinh đẻ, bốn mươi tuổi rồi, nếu ông và tôi sống đến sáu chục thì con út đã hai mươi, có thể tự lập được” àý thức về trách nhiệm người mẹ: con cái phải được nuôi dạy, cha mẹ không chỉ có trách nhiệm ở việc sinh con, mà cho con một nhân cách, cho con một tương lai tốt đẹp, không bị lệ phụ thuộc
 * Dạy con cái 
 - cách sống làm một người Hà Nội lịch sự, tế nhị, hào hoa biết giữ gìn phẩm chất:
 + “ ngồi vào bàn ăn cô thường chú ý sửa chữa cách ngồi, cách cầm bát cầm đũa, cách múc canh, cả cách nói chuyện trong bữa ăn” à chu đáo dạy khi chúng còn nhỏ, dạy những điều nhỏ nhất. 
 + Đến cái lớn nhất: “ Chúng mày là người Hà Nội thì cách đi đứng nói năng phải chuẩn, không được sống tuỳ tiện, buông tuồng”à quan niệm sống, văn hóa sống, lẽ sống của người Hà Nội.
 - Cái “chuẩn” trong suy nghĩ của bà là “lòng tự trọng”. Bà bằng lòng cho Dũng đi chiến đấu với tâm trạng: “Tao đau đớn mà bằng lòng, vì tao không muốn nó sống bám vào sự hi sinh của bạn bè. Nó dám đi cũng là biết tự trọng”
 + Giằng xé âm thầm giữa tình yêu con và ý thức về danh dự, lòng tự trọng
 + Tôn trọng danh dự của con nhưng không hề che giấu nổi đau, không vờ vui vẻ
 + Sự quýêt định của bà không mấy dễ dàng nhưng hợp lí.
à Khẳng định cá tính bản lĩnh của bà Hiền:Trung thực, giàu lòng tự trọng, không ngụy tạo uy tín. Những phẩm chất đáng quý ấy được nhào nặn từ truyền thống gia đình, từ tự ý thức, từ kinh nghiệm sống đúc rút trong chính cuộc sống. Đó cũng là văn hoá Hà Nội cần lưu giữ và phát huy.
b. Cô Hiền - một hạt bụi vàng của Hà Nội
- Nãi ®Õn h¹t bôi, ng­êi ta nghÜ ®Õn vËt nhá bÐ, tÇm th­êng. Cã ®iÒu lµ h¹t bôi vµng th× dï nhá bÐ nh­ng cã gi¸ trÞ quÝ b¸u. 
- C« HiÒn lµ mét ng­êi Hµ Néi b×nh th­êng nh­ng c« thÊm s©u nh÷ng c¸i tinh hoa trong b¶n chÊt ng­êi Hµ Néi. Bao nhiªu h¹t bôi vµng sÏ hîp l¹i thµnh nh÷ng “¸nh vµng” chãi s¸ng. ¸ng vµng Êy lµ phÈm gi¸ ng­êi Hµ Néi, lµ c¸i truyÒn thèng cèt c¸ch ng­êi Hµ Néi.
 * Mét so s¸nh ®éc ®¸o n»m trong m¹ch tr÷ t×nh ngo¹i ®Ò cña ng­êi kÓ chuyÖn. B¶n s¾c Hµ Néi, v¨n ho¸ Hµ Néi lµ chÊt vµng 10 lµ má vµng trÇm tÝch ®­îc båi ®¾p, tÝnh tu tõ biÕt bao h¹t bôi vµng nh­ lµ HiÒn
 3/ Các nhân vật khác trong truyện 
* Nh©n vËt "t«i" 
-Nh©n vËt “t«i” - ®ã lµ mét ng­êi ®· chøng kiÕn vµ tham gia vµo nhiÒu chÆng ®­êng lÞch sö cña d©n téc. Nh©n vËt t«i ®· cã nh÷ng quan s¸t tinh tÕ, c¶m nhËn nh¹y bÐn, s¾c s¶o, ®Æc bÞªt lµ vÒ nh©n vËt c« HiÒn, vÒ Hµ Néi vµ ng­êi Hµ Néi. ( Cách kể chuyện của nhân vật tôi vừa hóm hỉnh, tự trào vừa cởi mở theo hướng chiêm nghiệm, triết lí của người từng trải )
- Nh©n vËt “t«i” mang h×nh bãng NguyÔn Kh¶i, lµ h×nh ¶nh mét con ng­êi g¾n bã thiÕt tha víi vËn mÖnh ®Êt n­íc, tr©n träng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña d©n tộc.
* Nh©n vËt Dòng- con trai ®Çu rÊt mùc yªu quÝ cña c« HiÒn. 
 - Anh ®· sèng ®óng víi nh÷ng lêi mÑ d¹y vÒ c¸ch sèng cña con ng­êi Hà Nội. Anh tình nguyện lªn ®­êng hiÕn d©ng tuæi xu©n cña m×nh cho ®Êt n­íc. 
 - Dòng, TuÊt vµ tÊt c¶ nh÷ng chµng trai Hµ Néi Êy ®· gãp phÇn t« th¾m thªm cèt c¸ch tinh thÇn ng­êi Hµ Néi, phÈm gi¸ cao ®Ñp cña con ng­êi ViÖt Nam.
* Nh÷ng ng­êi Hµ Néi hôm nay có lối sống khác những người Hà Nội Xưa.Đó là những con người t¹o nªn “nhËn xÐt kh«ng mÊy vui vΔ cña nh©n vËt “t«i” vÒ Hµ Néi. 
 + §ã lµ “«ng b¹n trÎ ®¹p xe nh­ giã” ®· lµm xe ng­êi ta suýt ®æ l¹i cßn phãng xe v­ît qua råi quay mÆt l¹i chöi “Tiªn s­ c¸i anh giµ”...thật tục tằn, thô bỉ.
 + Lµ nh÷ng ng­êi mµ nh©n vËt t«i quªn ®­êng ph¶i hái th¨m.. “có người trả lời, là nói sõng hoặc hất cằm, có người cứ giương mắt nhìn mình như nhìn con thú lạ” thiếu cái vẻ tế nhị, thanh lịch của người Hà Nội
 à §ã lµ nh÷ng “h¹t s¹n cña Hµ Néi”, lµm mê ®i nÐt ®Ñp tÕ nhÞ, thanh lÞch cña ng­êi Trµng An. Thái độ của người kể chuyện không giấu nổi hoài nghi, lo âu.
 à Sự đôí lập chỉ là nhất thời, “đau tức” trước những người Hà Nội thiếu văn hoá, nhân vật tôi càng quý trọng bà Hiền, người “ không bình luận một lời nào về những nhận xét không mấy vui vẻ” “ bà vẫn tin Hà Nội thời nào cũng đẹp”.
 4/ Đặc sắc trong nghệ thuật trần thuật và xây dựng nhân vật.
* Giọng điệu trần thuật: 
- Tác giả hoàn toàn nhập thân vào “nhân vật tôi” để quan sát diễn tả, bằng một giọng điệu rất trãi đời, vừa tự nhiên vừa dân dã vừa trĩu nặng suy tư đậm chất thế sự đời thường.
- Tác giả đặt một sự việc, một vấn đề dưới nhiều cách nhìn, với nhiều cách đánh giá ( việc hôn nhân, việc mừng độc lập, việc dạy con cái, cách xưng hô, những chuyện ứng xử thiếu văn hoá của thanh niên thời kinh tế thị trường ..) à Cái nhìn nhiều chiều về cuộc sống, từ bỏ lối áp đặt chân lí một chiều tạo quan hệ bình đẳng cởi mở với bạn đọc.
* NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt:
 - T¹o t×nh huèng gÆp gì gi÷a nh©n vËt “t«i” vµ c¸c nh©n vËt kh¸c.
 - Ng«n ng÷ nh©n vËt gãp phÇn kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch (ng«n ng÷ nh©n vËt “t«i” ®Ëm vÎ suy t­, chiªm nghiÖm, l¹i pha chót hµi h­íc, tù trµo; ng«n ng÷ cña c« HiÒn ng¾n gän, râ rµng, døt kho¸t ...)
 Tổng kết 
- Cô Hiền, một người Hà Nội trãi qua những thăng trầm, biến đổi của đất nước vẫn giữ nét đẹp cốt cách, bản lĩnh người Hà Nội. Sống thẳng thắn, chân thành luôn với ý thức là người Hà Nội
- Nhân vật tôi – tác giả, người kể chuyện là một người yêu Hà Nội, hiểu Hà Nội,say mê nét đẹp văn hoá Hà Nội mới có cái nhìn đầy lịch lãm, sâu sắc trong cái nhìn nhiều chiều, với nhiều cách đánh giá khác nhau qua giọng điệu trần thuật đa thanh.
 3. Củng cố và dặn dò: 
 - Vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của người Hà Nội qua hình tượng nhân vật bà Hiền
 - Nghệ thuật trần thuật và nghệ thuật xây dựng nhân vật.
 - Làm bài tập nâng cao, chuẩn bị bài: Luyện tập về cách dùng một số quan hệ từ; Sử dụng luận cứ.