Giáo án môn Ngữ văn 12 tiết 49: Ai đã đặt tên cho dòng sông? (trích) Hoàng Phủ Ngọc Tường

GIÁO ÁN GIẢNG DẠY
 Trường: THPTNguyễn Thị Định 	 Tuần l7 .
 Lớp: 12. Môn: Ngữ văn. 	 Tiết: 49-50. Ngày soạn : 27/11/09	
AI ĐÃ ĐẶT TÊN CHO DÒNG SÔNG?
(trích)
 HOÀNG PHỦ NGỌC TƯỜNG.
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC: 
Giúp HS:
 - Cảm nhận được vẻ đẹp, chất thơ từ cảnh sắc thiên nhiên của sông Hương từ bề dày lịch sử, văn hóa của Huế và tâm hồn con người vùng đất cố đô. Hiểu được tình yêu, niềm tự hào tha thiết, sâu lắng của tác giả dành cho dòng sông quê hương, cho xứ Huế thân yêu và cũng là cho đất nước.
 - Hiểu được những đặc sắc về phong cách nghệ thuật của HPNT.
 - Nhận biết được đặc trưng thể loại bút kí và nghệ thuật viết bút kí trong bài.
II. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH:
1.GV: - SGK, Giáo án, Tư liệu có liên quan, Bảng phụ
-CÁCH THỨC TIẾN HÀNH:
 Phát vấn, nêu vấn đề, tạo tình huống, thảo luận nhóm
2. HS: - SGK , SBT , STK, và tài liệu có liên quan đến tác phẩm
III. CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY VÀ HỌC:
 * Hoạt động 1: Ổn định lớp( 1 phút )
 * Hoạt động 2: Kiểm tra bài cũ( hình thức vấn đáp )
 - Hình tượng con sông Đà hùng vĩ được miêu tả như thế nào qua bút pháp tài hoa của tác giả? Hình tượng con sông Đà trữ tình được thể hiện qua những câu văn như thế nào?
 - Đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm?
 - HS thực hiện và GV chốt ý – đánh giá chung
 * Hoạt động 3: Giảng bài mới( thuyết giảng ) 
 - Sông Hương - “bản trường ca của rừng già” . Con sông vừa “rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc vào đáy vực bí ẩn”, vừa “dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng”.Đấy là những từ ngữ tạo hình, gợi tả chính xác đặc điểm của sông Hương ở thượng lưu với vẻ đẹp vừa hùng vĩ, man dại, vừa trữ tình say đắm lòng người mà Hoàng phủ Ngọc Tường đã vẽ lên trong tác phẩm : Ai đã đặt tên cho dòng sông. Và dòng sông ấy sẽ còn có sức hấp dẫn hơn nữa nếu như chúng ta tìm hiểu văn bản “ Ai đã đặt tên dòng sông” ..
Hoạt động của GV và HS
NỘI DUNG BÀI DẠY
* Hoạt động 4: Giới thiệu chung về văn bản
- Thao tác 1: Tìm hiểu về tác giả.
+ GV: Hướng dẫn học sinh đọc “Tiểu dẫn” và rút ra những nét chính về tác giả.
+ HS: Nêu những nét chính về tác giả.
* GV định hướng chung 
- Thao tác 2: GV hướng dẫn tìm hiểu tác phẩm 
+ GV yêu cầu HS : Trình bày những hiểu biết của em về bài bút kí này: xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác, kết cấu, vị trí và nội dung của đoạn trích?
+ HS hội ý nhóm và trả lời
* GV chốt và giải thích
Thao tác 3: GV gọi HS phát biểu chủ đề ?
+ HS phát biểu
* GV chốt lại
* Hoạt động 5: Đọc và tìm hiểu văn bản
- Thao tác 1: Gv hướng dẫn, tổ chức cho học sinh tìm hiểu vẻ đẹp của sông Hương ở thượng lưu
- GV chia 2 nhóm và yêu cầu HS thảo luận 5 phút để tìm hiểu : 
1. Ở thượng nguồn, sông Hương được tác giả miêu tả như thế nào? 
2. Để làm nổi bật được vẻ đẹp ấy nhà văn đã sử dụng các biện pháp nghệ thuật nào? Hiệu quả nghệ thuật của nó?
+ HS làm việc nhóm và cử đại diện trình bày
* GV nhận xét – sửa chữa và bổ sung hoàn thiện ý cho HS . Định hướng chung 
- Thao tác 2: GV hướng dẫn, tổ chức cho học sinh thảo luận 5 phút tìm hiểu vẻ đẹp của sông Hương ở đồng bằng
1. Sông Hương ở đồng bằng được miêu tả như thế nào? Nêu dẫn chứng minh họa?
2. Sông Hương khi đi qua thành phố được miêu tả như thế nào?
Sông Hương trước khi đi ra biển cả có điểm gì đặc biệt?
+ HS lần lượt thảo luận và trả lời theo yêu cầu 
GV định hướng chung và kết hợp giải thích bình luận vài chi tiết 
+ S Hương ở trong lòng thành phố Huế 
 + S Hương trước khi rời thành phố Huê 
- Thao tác 3: GV hướng dẫn, tổ chức cho học sinh tìm hiểu vẻ đẹp của sông Hương được khám phá dưới góc độ văn hóa
+ GV nêu vấn đề : Dưới góc độ văn hoá, tác giả có khám phá dưới như thế nào?
+ HS suy nghĩ và dựa vào SGK trả lời 
* GV giảng và chốt ý chính 
- Thao tác 4: GV hướng dẫn, tổ chức cho học sinh tìm hiểu vẻ đẹp của sông Hương gắn liền với những sự kiện lịch sử
+ GV phát vấn HS : Những chi tiết nào cho thấy tác giả miêu tả sông Hương gắn với những sự kiện lịch sử?
+ HS dựa vào SGK để trình bày theo ý câu hỏi 
* GV giảng và chốt ý chính
- Thao tác 5: GV tổ chức cho học sinh tìm hiểu nhan đề của văn bản
+ GV: Bài tùy bút này có điều gì đặc sắc trong kết thúc?
+ HS suy nghĩ và trả lời
* GV chốt và định hướng chung
+ GV phát vấn gợi mở vấn đề : Em hãy kể lại huyền thoại về cách lí giải nguốn gốc tên của dòng sông Hương?
+ HS phát biểu theo cách hiểu 
* GV định hướng và giảng bình 
- Thao tác 6: GV tổ chức cho học sinh tìm hiểu Nét đẹp của văn phong HPNT
+ GV nêu câu hỏi : 
1. Văn phong của HPNT có điểm gì nổi bật trong tác phẩm này?
2. biện pháp nghệ thuật chính tác giả đã sử dụng trong tùy bút này?
+ HS suy nghĩ và trả lời câu hỏi theo cách tìm hiểu bài học 
* GV định hướng chung 
* Hoạt động 6: Hướng dẫn học sinh tổ kết.
- GV: Gọi HS đọc phần Ghi nhớ.
+ HS dọc ghi nhớ ( sgk)
- GV nhấn mạnh những đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của bài bút ký.
I. TÌM HIỂU CHUNG:
1. Tác giả:
- Là một người con của xứ Huế.
- Là một trong những nhà văn chuyên về bút ký.
- Văn phong: “Nét đặc sắc  tài hoa” (tr197)
- Tác phẩm tiêu biểu: (Sgk)
2. Tác phẩm:
 - Xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác: Là bài bút kí đặc sắc, viết tại Huế (1981), in trong tập sách cùng tên
 - Kết cấu: Tác phẩm gồm ba phần
 + Phần 1: Sông Hương ở thượng nguồn
 + Phần 2: Sông Hương ở ngoại vi thành phố Huế
 + Phần 3: Sông Hương giữa lòng thành phố Huế. 
Vị trí văn bản: chỉ là một đoạn trích trong bài bút kí dài về dòng sông Hương thơ mộng của xứ Huế. 
3. Chủ đề : 
- Vẻ đẹp thiên nhiên phong phú , đa dạng , huyền ảo , đầy chất thơ như đời sống , như tâm hồn con người xứ Huế qua hình tượng dòng sông Hương được diễn tả trong thể loại bút kí bởi cây bút uyên bác và tài hoa.
II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN: 
1. Vẻ đẹp của sông Hương ở thượng lưu:
- Sông Hương - “bản trường ca của rừng già”
 + Con sông vừa “rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoáy như những cơn lốc vào đáy vực bí ẩn”, vừa “dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đỗ quyên rừng”
à từ ngữ tạo hình, gợi tả chính xác đặc điểm của sông Hương ở thượng lưu với vẻ đẹp vừa hùng vĩ, man dại, vừa trữ tình say đắm lòng người. 
 +“rừng già đã hun đúc” cho nó “một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng” 
à nhà văn đã khéo léo so sánh sông Hương như một “cô gái di – gan phóng khoáng và man dại”, đã nhân hóa sông Hương thành một sinh thể sống động.
2. Vẻ đẹp của sông Hương ở đồng bằng:
- Sông Hương được thay đổi về tính cách:
 + “mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ, trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở”
 + Hiểu biết về địa lí đã giúp tác giả miêu tả tỉ mỉ về sông Hương với hình ảnh: 
 o “Chuyển dòng một cách liên tục, vòng giữa khúc quanh đột ngột, uốn mình theo những đường cong thật mềm”, 
 o “ dòng sông mềm như tấm lụa, với những chiếc thuyền xuôi ngược chỉ bé bằng con thoi”.
- Cảnh đẹp như bức tranh có đường nét, có hình khối: 
“Nó trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột ngột như Vọng Cảnh, Tam Thai, Lưu Bảo”
- Người đọc còn bắt gặp vẻ đẹp đa màu mà biến ảo, phản quang màu sắc của nền trời Tây Nam thành phố: “sớm xanh , trưa vàng, chiều tím”.
- Sông Hương lại có vẻ đẹp trầm mặc chảy dưới chân những rừng thông u tịch với những lăng mộ âm u mà kiêu hãnh của các vua chúa triều Nguyễn.
=> Đó là vẻ đẹp mang màu sắc triết lí, cổ thi khi đi trong âm hưởng ngân nga của tiếng chuông chùa Thiên Mụ, có vẻ đẹp “vui tươi” khi đi qua những bãi bờ xanh biếc vùng ngoại ô Kim Long, có vẻ đẹp “mơ màng trong sương khói” khi nó rời xa thành phố để đi qua những bờ tre, lũy trúc và những hàng cau thôn Vĩ Dạ.
- Đoạn tả sông Hương khi đi qua thành phố đã gây được nhiều ấn tượng:
 + Đấy là hình ảnh chiếc cầu bắc qua dòng sông Hương: 
“Chiếc cầu trắng in ngấn trên nền trời, nhỏ nhắn như những vành trăng non”
 + Nhà văn như thổi linh hồn vào cảnh vật:
 o “đường cong ấy làm cho dòng sông như mềm hẳn đi, như một tiếng vâng không nói của tình yêu”, 
 o “Tôi nhớ sông Hương, quý điệu chảy lững lờ của nó khi ngang qua thành phố”.
 + Dường như sông Hương không muốn xa thành phố: 
 o “Rồi như sực nhớ lại một điều gì đó chưa kịp nói. Nó đột ngột đổi dòng rẽ ngặt sang hướng Đông Tây để gặp lại thành phốở góc Bao Vinh khúc quanh này thật bất ngờ”
 o Đấy là nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu”.
- Sông Hương trở lại “để nói một lời thề trước khi về biển cả”. Tác giả liên hệ: “Lời thề ấy vang vọng khắp khu vực sông Hương thành giọng hò dân gian, ấy là tấm lòng người dân Châu Hóa xưa mãi mãi chung tình với quê hương xứ sở”.
3. Vẻ đẹp sông Hương được khám phá dưới góc độ văn hóa:
- Tác giả cho rằng có một dòng thi ca về sông Hương. Đó là dòng thơ không lặp lại mình:
 + “Dòng sông trắng- lá cây xanh”
 (Chơi xuân-Tản Đà)
 + Trường giang như kiếm lập thanh thiên
 (Cao Bá Quát).
 + “Con sông dùng dằng, con sông không chảy
 Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu”
 ( Thu Bồn)
- Tác giả gắn sông Hương với âm nhạc cổ điển Huế: 
“Sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya Quả đúng vậy, toàn bộ nền âm nhạc cổ điển Huế đã được hình thành trên mặt nước của dòng sông này”.
- Tác giả tưởng tượng: “trong một khoang thuyền nào đó, giữa tiếng nước rơi bán âm của những mái chèo khuya”.
à Phải có độ nhạy cảm về thẩm âm, hiểu biết về âm nhạc của xứ Huế, tác giả mới có sự liên tưởng này.
- Với ngòi bút tài hoa cộng với sự rung cảm mạnh mẽ, HPNT nhớ tới Nguyễn Du: 
“Nguyễn Du đã bao năm lênh đênh trên quãng sông này với một phiến trăng sầu.Và từ đó, những bản đàn đã đi suốt đời Kiều”.
4. Vẻ đẹp sông Hương gắn liền với những sự kiện lịch sử:
- Tên của dòng sông Hương được ghi trong “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi; “Nó được ghi là linh giang”
- Dòng sông ấy là điểm tựa, bảo vệ biên cương thời kì Đại Việt.
- Thế kỉ XVIII, nó vẻ vang soi bóng kinh thành Phú Xuân, gắn liền với tên tuổi của người anh hùng Nguyễn Huệ.
- Nó đọng lại đến bầm da, tím máu “nó sống hết lịch sử bi tráng của thế kỉ XIX”.
- Nó đi vào thời đại của Cách mạng tháng Tám bằng những chiến công rung chuyển.
- Nó chứng kiến cuộc nổi dậy tổng tiến công tết Mậu Thân 1968. 
àSông Hương – chứng nhân của lịch sử, gắn liền với với lịch sử của Huế, của dân tộc.
5. Nhan đề:
Bài tùy bút kết thúc bằng cách lí giải tên của dòng sông: sông Hương - sông thơm. Cách lí giải bằng một huyền thoại:
 - Người làng Thành Chung có nghề trồng rau thơm. Ở đây kể lại rằng vì yêu quí con sông xinh đẹp, nhân dân hai bờ sông đã nấu nước của trăm loài hoa đổ xuống dòng sông cho làn nước thơm tho mãi mãi. 
à Huyền thoại ấy đã trả lời câu hỏi: ai đã đặt tên cho dòng sông?
 - Đặt tiêu đề và kết thúc bằng câu hỏi “Ai đã đặt tên cho dòng sông?” 
à để nhằm mục đích lưu ý người đọc về cái tên đẹp của dòng sông mà còn gợi lên niềm biết ơn đối với những người đã khai phá miền đất này. 
- Mặt khác không thể trả lời vắn tắt trong một vài câu mà phải trả lời bằng cả bài kí dài 
à ca ngợi vẻ đẹp, chất thơ của dòng sông.
6. Nét đẹp của văn phong HPNT:
- Tác giả đã soi bằng tâm hồn mình và tình yêu quê hương xứ sở vào sông Hương khiến đối tượng trở nên lung linh, đa dạng như đời sống tâm hồn con người.
- Sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú cộng với sự uyên bác về các phương diện địa lí, lịch sử, văn hóa, nghệ thuật đã tạo nên áng văn đặc sắc này.
- Ngôn ngữ phong phú, giàu hình ảnh, bộc lộ cảm xúc, sử dụng nhiều biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa.
- Có sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc và trí tuệ, chủ quan và khách quan. Chủ quan là sự trải nghiệm của bản thân. Khách quan là đối tượng miêu tả- dòng sông Hương.
III. Tổng kết: Ghi nhớ - SGK
1. Nội dung:
2. Nghệ thuật.
 * Hoạt động 7: củng cố 
 GV hướng dẫn HS củng cố bài :
 - Vẻ đẹp của sông Hương qua cảnh sắc thiên nhiên.
- Vẻ đẹp của sông Hương dưới góc độ văn hóa.
- Vẻ đẹp của sông Hương gắn liền với những sự kiện lịch sử.
- Văn phong của Hoàng Phủ Ngọc Tường.
* Hoạt động 8: Dặn dò 
 - Học bài cũ.
 - Chuẩn bị bài mới: Đọc thêm : “Những ngày đầu của nước Việt Nam mới” – Võ Nguyên Giáp
 - Câu hỏi:
+ Dựa vào phần “Tiểu dẫn” trong SGK, giới thiệu những nét chính về tác giả? 
+ Hãy cho biết tác phẩm ra đời trong hoàn cảnh nào? 
+ Đoạn trích có vị trí như thế nào trong tác phẩm? 
+ Đoạn trích chia làm mấy phần? Nội dung của từng phần? 
+ Để hồi tưởng về những ngày đầu của nước Việt Nam mới, tác giả đã xuất phát từ điểm nhìn hiện tại nào? Những cảm nghĩ cụ thể của tác giả? 
+ Phần trích đã nêu rõ những khó khăn, nguy nan của nước Việt Nam mới ra sao? 
+ Đảng và chính phủ được sự ủng hộ của toàn dân đã có những quyết sách đúng đắn, sáng suốt như thế nào để đưa đất nước vượt qua gian khó? 
+ Trong cả phần trích đâu là hình tượng tiêu biểu gây ấn tượng sâu sắc nhất? Vì sao? 
+ Nghệ thuật thể hiện hồi kí trong phần trích này có gì đặc biệt?