Nguyên Minh Châu với vai trò “mở đường” trong công cuộc đổi mới văn xuôi sau 1975

NGUYÊN MINH CHÂU VỚI VAI TRÒ “MỞ ĐƯỜNG” TRONG CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI VĂN XUÔI SAU 1975
HOÀNG THỊ HƯỜNG
Trung tâm KHXH & Nhân văn, Đại học Đà Nẵng
TÓM TẮT
Ba mươi năm miệt mài trên chặng đường sáng tạo văn học Nguyễn Minh Châu để lại số lượng lớn những sáng tác vừa mang giá trị nhân văn cao cả vừa độc đáo về bút pháp thể hiện. Có lẽ cả cuộc đời người nghệ sĩ cách mạng này là sự kiếm tìm, khám phá mê mải đối với hiện thực cuộc sống và tâm hồn con người. Và trong lộ trình văn học nhọc nhằn ấy, Ông đã được công luận trân trọng ghi nhận là “người mở đường đầy tài hoa và tinh anh”.
	Nguyễn Minh Châu – ngòi bút tiêu biểu của thời kỳ văn học đổi mới – người mở đường đầy tài hoa và tinh anh (Nguyên Ngọc). Với một loạt các bài phê bình, tiểu luận cùng những tác phẩm không chỉ minh họa xuất sắc cho bước chuyển âm thầm mà quyết liệt trong quan niệm sáng tác mà còn đạt tới sự hoàn thiện nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu đã tạo cho mình một vị trí không thể thay thế trong giai đoạn quá độ của văn học trước và sau 1975, trở thành một nhà văn đặt nền móng toàn diện và sâu sắc cho sự đổi mới cả về quan niệm nghệ thuật lẫn phương thức biểu đạt.
	Là nhà văn mặc áo lính, Nguyễn Minh Châu ý thức hết sức sâu sắc về sứ mệnh thiêng liêng của người cầm bút trong giai đoạn khốc liệt nhất của cuộc chiến. Tâm niệm sáng tác trở thành cháy bỏng trong ông lúc này là hướng đến cuộc “đấu tranh vì quyền sống của cả dân tộc”, do vậy nhà văn đã dành gần nửa cuộc đời để say sưa ngợi ca, mê mải khám phá vẻ đẹp lung linh, kỳ ảo của cuộc sống và tâm hồn con người trong chiến tranh vệ quốc. Đó là những con người ngập tràn tình cảm lãng mạn, trẻ trung tươi tắn như Lãm, Nguyệt (trong Mảnh trăng cuối rừng), cô gái mang “niềm tin mãnh liệt vào cuộc sống”, niềm tin ấy “như sợi chỉ xanh óng ánh, bao nhiêu bom đạn giội xuống, cũng không hề đứt, không thể nào tàn phá nổi”. Đó là Kinh, Lữ, Khuê, Cận, Lượng v.v... (trong Dấu chân người lính) - những viên ngọc, sáng đẹp một cách rực rỡ, không có tỳ vết. Khó có thể tìm thấy một khiếm khuyết trong phẩm chất của họ. “Từ giã gia đình, trường học, từ giã cuộc sống tương lai đẹp đẽ hết sức bảo đảm bắt đầu dựng cho họ, từ bỏ trái hạnh phúc đang ửng hồng trong vườn nhà để đi vào cuộc chiến đấu đầy vất vả, hy sinh khá là vô tư, lạc quan tươi trẻ”, đó là những gì Nguyễn Minh Châu nói về họ. Đúng như, nhà phê bình N.I.Niculin trong bài viết Nguyễn Minh Châu và sáng tác của anh nhận xét: niềm tin vào tính bất khả chiến thắng của cái đẹp tinh thần, cái thiện đã được khúc xạ ở chỗ, anh đã tắm rửa sạch sẽ các nhân vật của mình, họ giống như được bao bọc trong một bầu không khí vô trùng”
	Tuy nhiên, khi khẳng định cái đẹp, chất thơ của đời sống Nguyễn Minh Châu đã không thi vị hóa nó, không nhìn cuộc sống một chiều, dễ dãi. Ông hiểu ra rằng, bao giờ cũng vậy “cuộc đấu tranh giữa ánh sáng và bóng tối, giữa cái thiện và cái ác, giữa nhân bản và phi nhân là cuộc đấu tranh vĩnh viễn, chất anh hùng ca và chất bi kịch của cuộc đời đi liền nhau. Con người đã dũng cảm kiên cường biết bao trong cuộc đấu tranh đó. Nhưng nhìn kỹ lại, mơ ước vẫn xa vời, và dường như cái xấu xa, ác độc không mất đi mà chỉ thay hình đổi dạng để tiếp tục hoành hành” Nguyễn Văn Hạnh - Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, trích trong Nguyễn Minh Châu, về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục 2003, tr 229.
. Đất nước đã hòa bình, từ giã cuộc sống đầy bất trắc với những cách khu xử bất thường của thời chiến, con người trở về với cái “bản chất người thực sự như nó vốn có”, do vậy văn chương để phụng sự được con người cũng cần phải khác. Và vì thế ý thức hướng tới một thứ văn chương sâu xa hơn đã trở thành một nhu cầu hết sức bức xúc trong ông. Với tiểu luận “Hãy đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”, Nguyễn Minh Châu đã tự chia đời văn của mình ra làm hai: chặng đường minh họa và chặng đường đoạn tuyệt với lối minh họa. Qua dằn vặt rồi quyết tâm nhà văn đã chọn cho mình hướng đi: lấy con người làm đối tượng khảo sát thay cho hiện thực đời sống. Do đó, sáng tác của ông càng về sau càng có vẻ như là minh chứng xác thực cho qui luật thuộc về bản chất văn học “trước sau gì con người cũng trèo lên các sự kiện để đòi quyền sống”. Tự tìm đường đi cho nghệ thuật, khám phá, đào sâu vào bản chất con người với ông đó cũng là con đường đến với những giá trị vĩnh hằng. Không phủ nhận việc văn chương phải quan tâm đến cái chung, cái cộng đồng nhưng theo Nguyễn Minh Châu văn chương còn phải là câu chuyện của mỗi người.
	Có thể xem Miền cháy là tác phẩm đánh dấu bước chuyển mình của Nguyễn Minh Châu từ chủ nghĩa hiện thực đậm đà chất lãng mạn cách mạng và cảm hứng sử thi bước sang chủ nghĩa hiện thực tỉnh táo. Gương mặt những người anh hùng hiện lên trong những trang viết này đầy khắc khổ, dằn vặt, và đau đáu hoài niệm. Bỗng chốc người đọc như ngộ ra chân lý nghiệt ngã: người Việt Nam bước ra khỏi cuộc chiến cũng cần phải có bản lĩnh không kém khi tham gia cuộc chiến. Mảnh đất miền Trung xác xơ trong lửa đạn là “miền cháy” – sau khói lửa đạn bom phải bắt đầu từ cái gì để nhanh chóng hồi sinh trước ngổn ngang đổ nát và bộn bề lo toan! Nhân danh tương lai, nhà văn muốn cầu nguyện cho những con người bị đẩy về bên kia chiến tuyến được quay về với yên ấm gia đình. 
	Tiểu thuyết Lửa từ những ngôi nhà càng khắc họa rõ nét hơn bộ mặt khắc khổ của những người lính là anh hùng nơi chiến tuyến nhưng xa lạ với lo toan đời thường – sống bất an trong hòa bình. Nguyễn Minh Châu đã tuyên chiến với cách phản ánh hiện thực tô hồng – một chiều của văn học “phải đạo” trước đây. Cuộc sống hiện lên trong trang viết của ông đa chiều, đầy những vết nham nhở sần sùi, ở đó có cả niềm vui lẫn nỗi buồn, sự vật vã, bức bối đầy phức tạp và biến động. Nhà văn đã tìm thấy những miền khuất lấp của chiến tranh, của tâm hồn con người, điều mà trước đây, do nhiều nguyên nhân buộc ông phải nhìn nhận khác.
	Bức tranh không phải là kiệt tác của Nguyễn Minh Châu nhưng đó là truyện ngắn đánh mốc cho hành trình sáng tạo văn học, dự báo một quan niệm, một mô hình, một bút pháp hoàn toàn mới. Trong Bức tranh, con người lý tưởng biến mất, thay vào đó là con người đa nhân cách: có cả tốt đẹp lẫn đớn hèn. Từ những dằn vặt, đối chứng của nhân vật người họa sỹ, câu hỏi lớn - nhức nhối đặt ra cần được trả lời ngay trong tác phẩm là chúng ta có thể vì vinh quang của cộng đồng dân tộc mà bỏ qua số phận cá nhân không?! Rõ ràng ở đây, cái nhìn của nhà văn đã thay đổi theo hướng tiến dần đến sự thực hơn. Chiến tranh không chỉ mang ánh hào quang mà còn có cả mất mát, đớn đau, giả dối; Chiến tranh còn làm “cho người ta hư đi hơn là tốt làm người ta tốt hơn”; con người cũng không còn lấp lánh vẻ đẹp thiên thần mà hội tụ cả những ham muốn tầm thường, thấp hèn Ở Mùa trái cóc ở miền Nam đã cho thấy những chiêm nghiệm đau đớn như thế đấy. Toàn là anh hùng nhưng anh hùng phi nhân tính. Từ chối tình mẫu tử thiêng liêng, sẵn sàng đẩy đồng đội vào cái chết để công danh mình thêm rạng rỡ có lẽ là chân dung của cái xấu, cái ác đang ngấm ngầm nảy nở trong cuộc sống thời kỳ hậu chiến. Nguyễn Minh Châu đã làm cho chúng ta bàng hoàng, nhức nhối khi dựng lên hình tượng nhân vật Toàn rất sinh động, có giá trị nghệ thuật, báo động cho xã hội một vấn đề không nhỏ về đạo đức và sự tha hóa bi thảm trong nhân cách con người.
	Hàng loạt những thể nghiệm sau Bức tranh như các truyện ngắn Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Chiếc thuyền ngoài xa, Một lần đối chứng, Khách ở quê ra, Phiên chợ Giát, đến Cỏ lau đã khẳng định chắn chắc thêm về cách tiếp cận hiện thực nhìn từ góc độ con người ỏ Nguyễn Minh Châu, “nhờ quan tâm đến con người mà ông nhìn đâu cũng ra truyện ngắn,  đã tạo dựng được một phong cách trần thuật có chiều sâu”. Nếu ở giai đoạn văn học trước, con người là phương tiện biểu đạt lịch sử thì lúc này ở nhà văn lịch sử lại trở thành phương tiện để biểu đạt con người. Trên cơ sở đổi mới quan niệm nghệ thuật ấy, Nguyễn Minh Châu đã nhìn sâu vào tâm thức con người để phát hiện những khao khát riêng tư, sự xung đột kỳ vọng giữa họ và thực tế khách quan Hình ảnh người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành đã mang đến cho người đọc nhiều ám ảnh. Quỳ là con người cô đơn, suốt đời “lang thang đi tìm cái chân trời của những giá trị tuyệt đối hoàn mỹ”. Nơi cánh rừng Trường Sơn trong những cuộc chiến khốc liệt nhất Quỳ đã từng là “nàng công chúa” nhưng lúc quay về đời thường người đàn bà này lại mang căn bệnh mộng du. Những suy tư, trăn trở bao lâu mà Quỳ ấp ủ bằng trái tim rỉ máu, bằng khát vọng mãnh liệt bỗng nhiên trở nên hài hước và cứng nhắc giữa thường nhật cuộc đời. Quỳ tự hiểu mình, hiểu người, hiểu đời, hiểu tất các những nỗi đau riêng chung tê dại. Hòa bình đã không thể làm lành hết những vết thương ở trong cô. Có lẽ vì thế Quỳ luôn phải sống cô đơn, phiêu du cùng hoài niệm. Sự khắc nghiệt của chiến tranh là thế ! Sự khắc nghiệt đó đã in dấu lên cuộc đời của mỗi con người
	Ở Cỏ lau, chiến tranh không chỉ ám ảnh bằng hình ảnh núi Đợi với những người đàn bà ôm con chờ chồng đến mỏi mòn hóa đá, là bờ cỏ lau hoang dại có sức sống man rợ mà chua chát, đau đáu hơn vẫn là cảm giác cô đơn nơi Lực – một người lính quay lại quê hương sau cuộc chiến. Mọi thứ đối với anh đã được sắp xếp lại theo trật tự mới mà dẫu hoàn toàn ngoài ý muốn chủ quan của mình thì con người cũng trở nên bất lực. Bi kịch cuộc đời Lực cũng chính là bi kịch của chiến tranh. Anh “đã bị chặt lìa ra khỏi cuộc đời mình” và cuối cùng trở thành người khách lạ ở ngay chính gia đình.
	Đặc biệt với lão Khúng (trong Phiên Chợ Giát), “anh nông dân suốt đời đi sau con bò vạch những luống cày trong đêm tối” – hình ảnh điển hình của nông dân Việt Nam làm ăn cá thể lạc hậu thì bản lĩnh nghệ thuật cũng như quá trình cách tân văn học của Nguyễn Minh Châu đã được khẳng định chắc chắn. “Truyện không khép kín ở một ý nghĩa nào, nó mở cho mỗi nhóm người đọc một chân trời  Sự hóa thân người / bò của ông lão Khúng/ Khoang đen, sự phân đôi nhân cách ấy, sự kết hợp hai ý thức con người/ con vật ấy, là bi kịch của nhân vật, của thời đại. Sự quan sát xã hội di chuyển vào sự quan sát nội tâm, tạo nên một tâm lý vận động, đó là nghệ thuật của truyện ngắn Phiên chợ Giát. Văn bản di động trên nhiều bình diện: ngôn ngữ, hình tượng, xã hội, tâm lý, quá vãng và hiện tại, lịch sử và tưởng tượng”[3]. Suốt cuộc đời lão Khúng vắt kiệt sức lực của mình, của vợ con cho đất nhưng đến đời con lão chúng còn phải đi xa hơn nữa, đến với miền đất còn nhọc nhằn hơn. Lão và con bò Khoang – công cụ lao động hiệu quả nhất - luôn gắn bó với nhau. Khi lão quyết định thả nó về rừng cũng chính là khi nó đã quá quen với cái ách nô lệ trên cổ, vĩnh viễn quên mất tự do. Sự trở về của con bò Khoang ở cuối truyện là sự trở về của bi kịch con người Dường như mỗi lúc Nguyễn Minh Châu lại về gần hơn với nông dân, với làng quê miền Trung đói nghèo, lam lũ của mình; mỗi lúc càng như hiểu rằng chiến tranh đi qua, thời gian đi qua mà sao nỗi cay cực của những kiếp người vẫn cứ chất chồng thêm
	Chính từ cách nhìn nhận hiện thực và quan niệm nghệ thuật về con người thay đổi như trên nên tất yếu giọng điệu trong những trang viết sau này của Nguyễn Minh Châu không thể dạt dào cảm xúc lãng mạn, hào sảng, say mê, bay bổng. Giọng văn ông giờ đây từng trải, trầm tĩnh hơn và xen lẫn chút chiêm nghiệm và suy ngẫm. Điều này thể hiện khá rõ qua phát ngôn và tính cách của các nhân vật trong một số tác phẩm như Quỳ, Lực, Phi Phi, Thai, Lão Khúng v..v Họ đầy suy tư, ngâm ngợi, đằm và chín hơn khi nói về mình và mọi người, kể cả cách thể hiện niềm vui, nỗi buồn cũng khác. Màu sắc triết lý đã phảng phất đâu đó trong các truyện ngắn về sau của nhà văn và thoảng cả chút hơi hướng của cái bi không thể tránh khỏi.
	Như vậy, có thể thấy Nguyễn Minh Châu là người mở đường xuất sắc cho văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới. Nói như Nguyễn Khải, sau này đã có người đứng trên vai ông để mà to lớn hơn nhưng vị trí tiên phong và những cống hiến có tính chất khai phá của ông là không thể phủ nhận. Tìm ra hướng đi mới cho văn học cả trên bình diện nội dung phản ánh lẫn bút pháp thể hiện nhà văn đã công khai với bạn đọc một cách viết mới: hiện đại mà vẫn đậm đà truyền thống. Ông đã đi được một chặng đường xa, dù nhọc nhằn nhưng thật nhiều ý nghĩa. Từ Nguyễn Minh Châu vấn đề con người với số phận riêng cùng vô vàn trăn trở âu lo đã được văn học quan tâm khai thác ở cách nhìn mới. Hình như ông tự mình bức phá và giúp một thế hệ nhà văn dám “bước qua lời nguyền”, từ giã “cái thời lãng mạn” để đến với một thứ văn chương chân thành hơn. Ở đó con người được sống thật, không phải cố tỏ ra “trùng khít với chính mình, với bộ áo xã hội của nó một cách đau đớn, giả dối” (Bakhtin).
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nguyễn Thị Bình, Xung quanh việc biểu hiện hiện thực trong văn xuôi nước ta từ sau 1975 – một vài nhận xét, Tạp chí Văn học số 04/2003.
Nguyễn Văn Hạnh - Nguyễn Minh Châu những năm 80 và sự đổi mới cách nhìn về con người, trích trong Nguyễn Minh Châu, về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục 2003.
Đỗ Đức Hiểu, Đổi mới đọc và bình văn, Nxb Hội Nhà văn, H.1999.
Nguyễn Trọng Hoàn (giới thiệu và tuyển chọn), Nguyễn Minh Châu về tác gia và tác phẩm, Nxb Giáo dục, H.2004.
Tôn Phương Lan, “Phong cách nghệ thuật Nguyễn Minh Châu – sự hình thành và những đặc trưng” (chuyên luận), Nxb Khoa học Xã hội, H. 1999.
Văn học Việt Nam hiện đại, Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Minh Châu, Nxb Văn hoc, H. 1999.
G.N.Pôxpêlôp, Dẫn luận nghiên cứu văn học, Nxb Giáo dục, H.1998.