Giáo án Ngữ văn: Một người Hà Nội - Nguyễn Khải

Ngày soạn: Tiết:
Ngày giảng:
Một người Hà Nội
- Nguyễn Khải -
A. Mục tiêu cần đạt
Giúp HS:
- Cảm nhận được vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của người Hà Nội qua hình tượng nhân vật bà Hiền.
- Nắm được một số nét cơ bản trong nghệ thuật văn xuôi của Nguyễn Khải: cách kể chuyện, giọng văn, chất triết lí...
B. Cách thức tiến hành.
1. Dặn dò HS chuẩn bị kỹ lưỡng ở nhà (đọc 2-3 lần tác phẩm, trả lời theo câu hỏi SGK, làm miệng phần luyện tập, chuẩn bị tư liệu về HN và người HN, những cảm nhận về người HN)
2. Tổ chức giờ dạy theo hướng phát huy tính tích cực chủ động của HS: đọc diễn cảm, đọc hiểu, phát vấn, thảo luận, trình bày)
C. Phương tiện thực hiện.
SGK, SGK, SBT Ngữ văn 12
Một số tài liệu tham khảo: thiết kế bài giảng
Một số tranh ảnh minh hoạ về HN, người HN, tác giả Nguyễn Khải.
D. Tiến trình giờ dạy.
I. ổn định tổ chức lớp.
II. Kiểm tra bài cũ.
1. Trắc nghiệm ghép nối:
STT
Tác phẩm
Năm sáng tác
1
Đất (Anh Đức)
1966
2
Rừng xà nu (Nguyễn Trung Thành)
1965
3
Những đứa con trong gia đình (Nguyễn Thi)
1964
4
Một người Hà Nội (Nguyễn Khải)
1990
Đáp án: 1 – 1964; 2 – 1965; 3 – 1966; 4 – 1990.
2. Nhận xét ngắn: ba tác phẩm đầu có điểm gì chung về thời gian, nội dung sáng tác? Một người Hà Nội có gì khác biệt về thời gian và nội dung phản ánh so với ba tác phẩm trên ? 
Gợi ý trả lời: * Ba tác phẩm: - Sáng tác trong thời ký kháng chiến chống Mĩ.
	 - Nd phản ánh: về cuộc đấu tranh chống đế quốc Mĩ.
* Một người Hà Nội: - Sáng tác trong thời kỳ đất nước đổi mới – văn học đổi mới.
	 - Nd phản ánh: con người và cuộc sống đời thường.
à Dẫn vào bài.
III. Bài mới
Hoạt động của thầy và trò
Nội dung cần đạt
- Dựa vào SGK, hãy giới thiệu những nét chính về cuộc đời và sự nghiệp sáng tác văn chương của nhà văn Nguyễn Khải?
GV nhấn vào sự đổi mới sau 1978.
(?) GV giới thiệu cho HS về tập truyện Hà Nội trong mắt tôi: Tiêu biểu cho ngòi bút của NK trong giai đoạn sáng tác thứ 2: tình yêu, hiểu biết về Hà Nội, phát hiện về “chất kinh kì”. 
Một người Hà Nội là sự phát hiện bất ngờ về chất kinh kì qua một con người cụ thể, sống động.
- GV yêu cầu HS tóm tắt văn bản.
- Định hướng phân tích: 
(?) Nhân vật trung tâm? Nhìn vào kết cấu văn bản, nhận thấy nhân vật được xây dựng theo trình tự nào? (thời gian) Mốc chính?
(?) Song song là nhân vật nào? Quan hệ và vai trò?
(Có thể có hướng khai thác khác)
(?) Chú ý gì về lai lịch của bà Hiền?
(?) Trong không khí của cuộc k/chiến chống P, bà vẫn ở lại HN. Vì sao?
Cho thấy điều gì về n/vật bà Hiền?
(?) Thái độ của nhân vật Tôi?
(?) Tìm những chi tiết về bà Hiền trong giai đoạn hoà bình lập lại?
(?) Thái độ của bà Hiền trước niềm vui chiến thắng?
(?) Nếp sống nếp sinh hoạt có thay đổi?
(?) Cách quản lí gia đình, tính toán làm ăn?
(?) Từ đó nhận thấy bà Hiền là người như thế nào?
(?) Nhân vật Tôi đã vỡ lẽ ra nét tính cách nào của nhân vật bà Hiền?
(?) Trong hoàn cảnh cả nước ra trận, hai con lần lượt ra chiến trường, thái độ của bà Hiền như thế nào?
(?) Nhận ra thêm nét tính cách nào nữa ở bà Hiền?
(?) Thái độ của người kể chuyện?
(?) Sau ngày thống nhất, Hà Nội có thay đổi gì? Thái độ của nhân vật tôi trước sự thay đổi ấy?
(?) Nếp sinh hoạt, nét tính cách của bà Hiền có thay đổi?
Biểu hiện ?
(?) Hình ảnh cây si đổ, sống lại trong lời kể của bà Hiền cho thấy điều gì trong suy nghĩ, nhận thức của bà?
(?) Phát hiện của nhân vật tôi về bà Hiền so với các giai đoạn trước? Thái độ?
(?) Nét đẹp nhất trong nhân cách bà Hiền là gì?
- Thảo luận nhóm:
 (?) Cảm nhận về hình ảnh “hạt bụi vàng”?
(?) Nhận xét, suy nghĩ về tính cảm, thái độ của người kể chuyện: “Một người như cô... ánh vàng.”
(?) Qua phân tích, hãy khái quát vẻ đẹp cơ bản của nhân vật bà Hiền?
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả
- Nguyễn Khải (1930 – 2008), tên khai sinh là Nguyễn Mạnh Khải, sinh tại Hà Nội, đã từng tham gia, rèn luyện, trưởng thành và bắt đầu sự nghiệp văn chương trong quân ngũ. 
- Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Khải chia 2 giai đoạn:
+ 1955 – 1978: quan tâm đến vấn đề chính trị, giọng văn chính luận. Tiêu chí đánh giá con người là tiêu chí đạo đức và chính trị.
+ 1978 – nay: quan tâm nhiều hơn đến số phận cá nhân trong cuộc sống đời thường, giọng triết luận. Tiêu chí đánh giá con người được mở rộng ở các góc độ văn hoá, lịch sử và triết học.
+ Những tác phẩm tiêu biểu: SGK tr 72.
- Cống hiến của ông được ghi nhận bằng nhiều giải thưởng về văn học nghệ thuật, trong đó có giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2000.
2. Tác phẩm Một người Hà Nội
- Sáng tác 1990, gắn với công cuộc đổi mới của đất nước.
- Rút từ tập Hà Nội trong mắt tôi, XB 1995.
II. Đọc hiểu văn bản
1. Tóm tắt
2. Phân tích
2. 1. Nhân vật bà Hiền qua câu chuyện của nhân vật Tôi:
Thời gian
Nhân vật bà Hiền – Một người Hà Nội
Nhân vật tôi 
- Người kể chuyện
Trước năm 1955
- Lai lịch: người gốc Hà Nội, có nhan sắc, thông minh, gia đình gia giáo, có nền nếp, yêu văn chương.
- Trong kháng chiến chống Pháp: vẫn sống ở Hà Nội. Lí do đơn giản vì không thể rời xa Hà Nội, không thể sinh cơ lập nghiệp ở một vùng đất khác 
à Tình yêu Hà Nội, sự gắn bó với Hà Nội. 
- Cháu họ xa nhưng là người gắn bó và chứng kiến cuộc đời nhân vật bà Hiền.
à Khiến cho nhân vật tôi “nghi ngại”.
Hoà bình lập lại
- Bà Hiền tỉnh táo nhận ra niềm vui hơi quá mức và có phần thoả mãn của con người sau chiến thắng “vui hơi nhiều và nói cũng hơi nhiều”. Bà không bằng lòng với cách bắt chước ngôn ngữ cách mạng không phải lối. Bằng sự từng trải và trầm tĩnh, bà Hiền nói đến sự làm ăn chứ không mãi say sưa trong chiến thắng.
- Mặc dù thời thế đã đổi thay nhưng bà Hiền vẫn giữ vững nếp nhà. Vẫn giữ được nếp sinh hoạt truyền thống của một gia đình có văn hoá, có cách sống đẹp, đường hoàng, sang trọng. Khi các con còn nhỏ, ngồi vào bàn ăn, cô thường chú ý sửa chữa cách ngồi, cách cầm bát, cầm đũa, cách múc canh và cả cách nói chuyện trong bữa ăn. “Chúng mày là người Hà Nội thì cách đi đứng, nói năng phải có chuẩn, không được sống tuỳ tiện, buông tuồng”.
- Cách quản lí gia đình, tính toán làm ăn: 
. Chuyện hôn nhân, sinh con, tính toán cho tương lai của con cái.
. Bán một ngôi nhà ở hàng Bún 
. Không đồng ý cho chồng mua máy in, thuê người làm. 
. Bản thân mở một cửa hàng lưu niệm, tự tay làm ra sản phẩm “hoa làm rất đẹp, bán rất đắt”.
. Phê phán thói gia trưởng của người cháu.
à Bản lĩnh, thức thời, khôn ngoan và sắc sảo.
- Phát hiện ra sự từng trải, lịch lãm,bản lĩnh của bà Hiền nhưng vẫn còn những băn khoăn, nghi ngại, không tin cậy.
- Phát hiện ra bà Hiền có “đầu óc thực tế”, “tính toán trước cả” và “luôn luôn tính đúng”, “đã tính là làm, đã làm là không để ý tới những lời đàm tiếu của thiên hạ” àKhâm phục
Trong thời kì kc chống Mĩ
- Bằng lòng cho hai đứa con đi chiến đấu. 
+Vì không muốn con sống bám vào sự hy sinh của bạn bè.
+ Bảo nó tìm đường sống để các bạn nó phải chết cũng là một cách giết chết nó.
+ Muốn bình đẳng với các bà mẹ khác “hoặc sống cả hoặc chết cả, vui lẻ thì có hay hớm gì” -> là một con người giàu lòng tự trọng, có ý thức trách nhiệm với cộng đồng -> giải quyết việc nhà việc nước rất hợp lí. à Tình yêu nước biểu lộ chân thực, tự nhiên, không giả tạo.
- “Cô tôi tính toán việc nhà, việc nước đại khái là như thế”.
-> Vỡ lẽ ra vẻ đẹp của bà Hiền (thống nhất giữa tình yêu gia đình và tình yêu Tổ quốc).
Đất nước bước vào thời kì kinh tế thị trường.
- Hà Nội giàu hơn, vui hơn, hăm hở buôn bán, lối sống xô bồ.
- Bà Hiền vẫn là “một người Hà Nội của hôm nay, thuần tuý không pha trộn”. 
- Nơi tiếp khách của bà sau tấm bình phong cao hơn đầu người bằng gỗ chạm suốt mấy chục năm không hề thay đổi.
- Vẫn duy trì những cuộc gặp mặt bạn bè hàng tháng -> cuộc sống xô bồ nhưng vẫn giữ một lối sống sang trọng và thanh lịch.
- Vẫn giữ thói quen chơi hoa thuỷ tiên ngày Tết.
- Kể về chuyện cây si bị đổ “lại sống” -> niềm tin về quy luật bất diệt của sự sống và sự trường tồn của những giá trị văn hoá truyền thống. 
- Bà Hiền là “một hạt bụi vàng của Hà Nội”
-> Một so sánh độc đáo nhằm ca ngợi bản lĩnh, cốt cách của bà Hiền.
- Nói đến hạt bụi, người ta nghĩ đến một vật nhỏ bé, bình thường. Nhưng “hạt bụi vàng” thì dù nhỏ bé nhưng lại có giá trị quý báu.
- Bà Hiền là một người Hà Nội bình thường nhưng trong bà chứa đựng những cái tinh hoa của người Hà Nội.
 -> Bản sắc Hà Nội, văn hoá Hà Nội, là chất vàng mười của Hà Nội. Mỏ vàng trầm tích đó được bồi đắp tích tụ từ những hạt bụi vàng như bà Hiền. Bao nhiêu người như bà Hiền sẽ hợp lại thành những ánh vàng chói sáng. ánh vàng ấy là phẩm giá của người Hà Nội, là cái truyền thống, cốt cách của người Hà Nội.
à Hoài nghi, lo âu, không tin họ còn giữ được nét hào hoa, thanh lịch của đất kinh kì.
- Phát hiện ra bà Hiền: “giỏi quá”, “khiêm tốn và rộng lượng quá”
à Ngỡ ngàng, thán phục. 
- “Một người như cô phải chết đi thật tiếc, lại một hạt bụi vàng của Hà Nội rơi xuống, chìm sâu vào lớp đất cổ. Những hạt bụi vàng lấp lánh đâu đó ở một góc phố Hà Nội, hãy mượn gió mà bay lên cho đất kinh kì chói sáng những ánh vàng”.
 à Tiếc nuối, lo âu, tin tưởng, tự hào.
à Tha thiết nâng niu và mong muốn nhân lên những nhân cách văn hoá 
Kết luận
à Qua thời gian, sự biến thiên của thời thế nhưng bà Hiền vẫn giữ được cốt cách của người Hà Nội, bản lĩnh, tự tin, trung thực và giàu lòng tự trọng.
à Qua thời gian, nhân vật tôi càng ngày càng hiểu dần ra ngày một rõ hơn đầy đủ hơn vẻ đẹp của lối sóng Hà Nội, văn hoá Hà Nội. (Từ hoài nghi, e ngại đến nể phục; từ tò mò đến cảm động, trân trọng).
2. Những đặc sắc nghệ thuật
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật: Đặt nhân vật trong nhiều quan hệ (gia đình, xã hội), nhân vật được soi chiếu trên nhiều bình diện (hôn nhân, nuôi dạy con cái, quản lí gia đình, cách nhìn nhận đối với con người và hiện tượng xung quanh, quan niệm và cách xử thế...).
- Người kể chuyện xưng tôi tăng cảm giác tin cậy cho câu chuyện và tăng tính đối thoại dân chủ với người đọc.
- Ngôn ngữ sắc sảo, giàu tính trí tuệ, uyên bác, giọng văn linh hoạt, đa thanh (lúc lo lắng, chiêm nghiệm, lúc hóm hỉnh, lúc sôi nổi, nhiệt tình...).
- Sử dụng những hình ảnh có tính biểu tượng: hình ảnh cây si, hình ảnh hạt bụi vàng.
III. Tổng kết:
1. Nghệ thuật: Nghệ thuật trần thuật và nghệ thuật xây dựng nhân vật tiêu biểu cho văn phong của Nguyễn Khải.
2. Nội dung:
- Trân trọng và khao khát lưu giữ vẻ đẹp và chiều sâu văn hoá của người HN, cũng là của con người thời nay trước những biến động dữ dội của thời kinh tế thị trường và hội nhập văn hoá thế giới.
- Cho thấy sự đổi mới trong quan niệm và góc nhìn, chuẩn đánh giá con người.
à Sự vận động của nhà văn Ng Khải và của nền văn học mới.
IV. Củng cố.
1. Hướng dẫn HS giải quyết BTNC: Qua chân dung “một người Hà Nội”, Ng Khải đã trình bày quan niệm nghệ thuật của cá nhân ông về con người. Hãy làm rõ quan niệm đó?
2. Hiểu như thế nào về nhan đề “Một người Hà Nội”?
V. Hướng dẫn học bài và chuẩn bị bài.
E. Rút kinh nghiệm giờ dạy.