Giáo án Ngữ văn 12 tuần 24: Chiếc thuyền ngoài xa - Nguyễn Minh Châu

TUẦN 24-TIẾT 70,71
NS: 15-2-2009
 CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA
 Nguyễn Minh Châu
 Người soạn: Võ Văn Sơn
-MỤC TIÊU BÀI HỌC
1-Kiến thức `
-Cảm nhận được được suy nghĩ của người nghệ sĩ nhiếp ảnh khi phát hiện ra sự thật: đằng sau bức ảnh rất đẹp về chiếc thuyền trong sương sớm mà anh tình cờ chụp được là số phận đau đớn của người phụ nữ và bao ngang trái trong một gia đình hàng chài.
-Thấy được nghệ thuật kết cấu độc đáo, cách triển khai cốt truyện, khắc hoạ nhân vật của một cây bút truyện ngắn bản lĩnh và tài hoa.
.2-Kĩ năng: Đọc hiểu và phân tich một truyện ngắn.
3-Thái độ: Thấu hiểu: Mỗi con người trong cõi đời, nhất là người nghệ sĩ, không thể đơn giản sơ lược khi nhìn nhận về cuộc sống và con người.
B-PHƯƠNG TIỆN VÀ PHƯƠNG PHÁP:
1.Phương tiện: SGK, SGV,Giáo án
2-Phương pháp:Đàm thoại(phát vấn phát hiện, lí giải minh họa tìm tòi theo câu hỏi SGK)
C- CHUẨN BỊ:
1-Công việc chính
+Giáo viên: SGK, SGV,GA,tài liệu, công cụ;
+. Học sinh: Học bài cũ , chuẩn bị bài mới.
2-Nội dung tích hợp: Lí luận về thể loại truyện ngắn, bài nghi luận về một tác phẩm văn xuôi,những tác phẩm khác của Nguyễn Minh Châu viết trong thời kì đổi mới: Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Bến quê, Cỏ lau...
D- Tiến trình:
1- Ổn định lớp,kiểm tra sĩ số
2- Kiểm tra bài cũ: Tóm tắt cốt truyện Những đứa con trong gia đình của Nguyễn Thi. Những biểu hiện của truyền thống gia đình CM, Những người làm nên truyền thống 
3-Giới thiệu bài mới:
Hoạt động của giáo viên và học sinh
 Nội dung cần đạt
I. hoạt động : Tìm hiểu chung
+ TT 1:
GV: Em hãy trình bày những nét chính về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác Nguyễn Minh Châu thể chia thành mấy gia đoạn ? Đặc điểm các tác phẩm của ông trong từng gia đoạn ? ( 2 giai đoạn trước và sau 1975 )
Nếu trước 1975, NMC là ngòi bút sử thi, thiên hướng trữ tình lãng mạn ( nhân vật người lính, anh hùng ) thì từ đầu thập niên 80, ngòi bút ông chuyển hẳn sang cảm hứng thế sự.
+ ?
HS: dựa vào sgk đọc phần tiểu dẫn, gạch chân những cụm từ( chi tiết) quan trọng.
+ TT2: 
-Giáo viên hướng dẫn HS đọc hiểu chi tiết tác phẩm: gọi 3 học sinh đọc văn bản(chỉ đọc đoạn chính),Giáo viên đọc và hướng dẫn cho các em tóm tắt. Hãy nêu xuất xứ, tóm tắt tác phẩm và phát biểu chủ đề truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa?
- HS đọc và tìm chủ đề của truyện
TT 3:
+ GV: yêu cầu HS đọc một số đoạn, và chia bố cục:
- Văn bản có thể chia làm mấy phần? Đại ý từng phần.
- Qua việc tóm tắt văn bản, em hãy cho biết truyện có mấy tình huống truyện, đó là những tình huống nào ?
2.Hoạt động2:
TT1:
-GV: Nghệ sĩ nhiếp ảnh đã phát hiện ra những gì?
-HS: đọc thẩm và tìm chi tiết trả lời.
GV gợi:
+ Như đã tóm tắt, phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh tại vùng biển nọ là “ một cảnh đắt trời cho”. Em hiểu “ một cảnh đắt trời cho” ở đây nghĩa là thế nào, vì sao người nghệ sĩ lại gọi cảnh tượng ấy như vậy ? 
+ Tâm trạng của người nghệ sĩ như thế nào khi bắt gặp cảnh đẹp ấy ? 
- Thach lam: “ Văn chương không phải là cách đem đén cho người đọc sự thoát li hay sự quên .Trái lại văn chương là một thứ vũ khí thanh cao..làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn.”
- GV dẫn dắt: Khi tâm hồn đang bay bổng trong những cảm xúc thẫm mĩ, đang tận hưởng cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn, thì người nghệ sĩ đã kinh ngạc phát hiện ra điều gì tiếp theo ?
 + Đằng sau bức tranh tuyệt mĩ của thiên nhiên, người nghệ sĩ đã chứng kiến cảnh tượng gì ?Anh đã chứng kiến và có thái độ như thế nào trước vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa trong biển sớm mờ sương?
 ( người đàn ông lấy trong người ra một chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người đàn bà )
TT2: 
-GV: Cảm nghĩ của em về nhân vật Phùng?
- HS thảo luận nhóm trả lời.
TT3:
- GV: + Hình ảnh của người đàn bà hàng chài hiện lên trong tác phẩm như thế nào?
( Người đàn bà hàng chài xuất hiện với chân dung như thế nào ?
- HS: đọc thầm và tìm chi tiết trả lời.
 ( GV bình: thái độ lạ lùng ấy phải chăng: quen đòn, dốt nát không có ý thức về quyền sống, hay lựa chọn bất đắc dĩ. Thực chất đó là sự lựa chọn bất đắc dĩ có suy tính kĩ lưỡng từ trước khi mà cái đói,cái nghèo,sự đông con vẫn còn)
 + Em có suy nghĩ gì về thái độ của người đàn bà khi bị chồng đánh ?vì sao bà có thái độ như thế?
- Câu chuyện của người đàn bà ở toà án huyện nói lên điều gì?.Cảm nghĩ của em về nhân vật này?.( GV đọc đoạn này và gọi HS trả lời)
- GV bình: +Người đàn bà không hề cam chịu vô lí, không nông nổi, rất sâu sắc, thấu hiểu lẽ đời.à hình ảnh, bóng dáng phụ nữ VN: giàu lòng vị tha, bao dung, hi sinh cho chồng con)
 + Chánh án Đẩu, vốn là một người lính, có lòng tốt,sẵn sàng bảo vệ công lí, nhưng chưa đi sâu vào đời sống của nhân dân à lòng tốt pháp luật đều phải được đặt vào những hoàn cảnh cụ thể, không thể áp dụng mọi đối tượng ) 
TT3:
- GV:+ Những chi tiết nào miêu tả ngoại hình của người chồng ? Qua những chi tiết ấy, các em thấy ở người đàn ông này toát lên điều gì ? Vì sao anh con trai cục tính nhưng hiền lành xưa kia trở thành một lão đàn ông độc ác?
Dụng ý của nhà văn ?
 + Tại sao mỗi khi đánh vợ người đàn ông lại “rên rỉ đau đớn” ? Điều gì đã làm thay đổi người đàn ông ?
TT4: -GV: Hãy nêu cảm nghĩ của em về chị em thằng Phác?
- HS đọc và tìm chi tiết trả lời.
TT5: 
-GV: Cách xây dựng cốt truyện của Nguyễn Minh Châu trong tác phẩm này có nét gì độc đáo?
- HS thảo luận nhóm và phát biều.
- Ngôn ngữ người kể chuyện và ngôn ngữ nhân vật trong truyện có gì đáng chú ý ?.
I –Tìm hiểu chung:
1- Tác giả :
+ Nguyễn Minh Châu (1930-1989) ,quê ở Quỳnh Lưu ,Nghệ An 
+ là một nhà văn quân đội.
+ Nguyễn Minh Châu viết tiểu thuyết ,truyện ngắn , tiểu luận phê bình .
 ---> Ông được coi là một trong những cây bút tiên phong của văn học Việt Nam thời kì đổi mới..
+ Nhân vật chính của ông thời kì này là những con người trong cuộc mưu sinh ,trong hành trình nhọc nhằn tìm kiếm hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách 
+ các tập truyện ngắn tiêu biểu : Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1983), Bến quê(1985),Chiếc thuyền ngoài xa(1987),Cỏ lau(1989).
2- Tác phẩm:
a-Xuất xứ: Truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” in trong tập truyện ngắn cùng tên xuất bản năm 1987 của Nguyễn Minh Châu .Truyện in đậm phong cách tự sự triết lí của tác giả.
b-Tóm tắt tác phẩm: 
 Phùng là một nghệ sĩ nhiếp ảnh tìm về một vùng biển từng là chiến trường cũ của mình để thực hiện một bộ lịch nghệ thuật .Anh đã chụp được cảnh một chiếc thuyền ngoài xa trong mặt biển mờ sương thật đẹp và thấy tâm hồn mình như được gột rửa trở nên trong trẻo hơn ở vẻ đẹp toàn thiện, toàn mĩ ấy.
 Thế rồi ngay sau đó anh chứng kiến từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như trong mơ kia bước ra một đôi vợ chồng hàng chài nghèo khổ.Lão chồng thô kệch ,dữ dằn và độc ác đã đánh người vợ xấu xí, mệt mỏi ,và cam chịu của mình một cách tàn nhẫn và vô lí chỉ để giải toả những uất ức trong lòng mình. Phùng chưa kịp xông ra thì thằng Phác, con trai lão đã kịp tới để che chở cho mẹ. Chứng kiến cảnh này lần thứ hai,Phùng đã lao vào can ngăn và bị lão chồng đánh cho bị thương.
 Hỏi chuyện Đẩu, một người bạn đang làm chánh án toà án huyện và qua câu chuyện với người đàn bà bị chồng đánh Phùng thật sự ngỡ ngàng và hiểu ra nhiều điều.Ngưòi đàn bà đã bị chồng đánh đập hành hạ thật tàn nhẫn “ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” nhưng trước toà án bao lần vẫn cương quyết gắn bó không chịu từ bỏ người chồng vũ phu chỉ vì tình thương vô bờ đối với những đứa con.Và trong hoàn cảnh làm ăn của nhà hàng chài rất cần một người đàn ông chèo chống khi phong ba thì đó là một cách suy nghĩ và xử sự không thể khác được. Chị chịu đựng tất cả để có được niềm vui được thấy đàn con được ăn no. Đàn con của chị lớn lên trong hoàn cảnh ấy thật đáng thương nhưng chúng biết yêu mẹ và bảo vệ mẹ theo cách của mình. Thằng Phác đánh lại bố còn chị nó can ngăn nó,chăm sóc lo toan cho mẹ. Qua sự việc này ,Phùng hiếu rằng phải có một cái nhìn toàn diện về cuộc sống và con người mới phát hiện ra bản chất thật sau vẻ đẹp bề ngoài của nó.
c. Tình huống truyệ:. Truyện xoay quanh ba tình huống chính:
 - TH1: Người nghệ sĩ bất ngờ, chớm ngợp trước vẻ đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh.
 - TH2: Người nghệ sĩ kinh ngạc khi chứng kiến cảnh người đàn ông đánh vợ dã man trên bờ biển.
 - TH3: Ngạc nhiên khi người đànbà nhất quyết không từ bỏ chồng, sự thay đổi trong cách nhìn của người nghệ sĩ về đối tượng nghệ thuật.
d. Chủ đề: Truyện Chiếc thuyền ngoài xa mang đến một bài học đúng đắn về cách nhìn nhận cuộc sống và con người : một cách nhìn đa diện, nhiều chiều , phát hiện bản chất thực sự sau bề ngoài của sự vật hiện tượng.
II – Phân tích :
 1- Các nhân vật:
 a-Nhân vật Phùng, người nghệ sĩ nhiếp ảnh:
* Phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh đầy thơ mộng . 
- Niềm hạnh phúc của người nghệ sĩ chính là cái hạnh phúc của khám phá và sáng tạo, của sự cảm nhận cái đẹp tuyệt diệu:
+ Và đó là giây phút mà Phùng bắt găp hình ảnh chiếc thuyền ngoài xa trong mặt biển mờ sương,
+ anh thấy tâm hồn mình như được gột rửa trở nên trong trẻo, tinh khôi hơn ở vẻ đẹp toàn thiện toàn mĩ ấy.
->Đôi mắt tinh tường của người nghệ sĩ đã giúp anh phát hiện vẻ đẹp trời cho trên mặt biển ban mai, vẻ đẹp mà cả đời bấm máy anh chỉ có diễm phúc bắt gặp một lần : “trước mặt tôi là bức tranh mực tàu của một danh hoạ thời cổ ...toàn bộ khung cảnh từ đường nét đên ánh sáng đều hài hoà và đẹpTôi tưởng chính mình vừa khám phá ra cái chân lí của sự toàn thiện,khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn.”
* Phát hiện thứ hai của người nghệ sĩ nhiếp ảnh đầy nghịch lí .
- Phùng vừa có một khoảnh khắc hạnh phúc do cái đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh mang lại
-> và anh đã từng chiêm nghiệm rằng bản thân cái đẹp chính là đạo đức. 
+ Thế rồi ngay sau đó anh chứng kiến từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như trong mơ kia bước ra một đôi vợ chồng hàng chài nghèo khổ.
+ Lão chồng thô kệch ,dữ dằn và độc ác đã đánh người vợ mệt mỏi và cam chịu của mình một cách tàn nhẫn và vô lí chỉ để giải toả những uất ức trong lòng mình. “Lão trút cơn giận như lửa cháy bằng cách dùng chiếc thắt lưng quật tới tấp vào lưng người đàn bà , lão vừa đánh vừa thở hồng hộc” 
=>Đó là một phát hiện bất ngờ và trớ trêu như một trò đùa quái ác của cuộc sống .
+ Phùng là người lính đã từng cầm súng chiến đấu để đem lại vẻ đẹp thanh bình cho vùng biển này nên anh không thể chịu được khi chứng kiến cảnh này:
+ “Tôi kinh ngạc vứt chiếc máy ảnh xuống đất chạy nhào tới.” nhưng thằng Phác đã kịp đến để che chở cho mẹ.
+ Và đến lần thứ hai ,anh mới thể hiện được thể hiện được bản chất của người lính là không thể làm ngơ trước sự bạo hành của cái ác
=>> Ở phương diện một người nghệ sĩ, Phùng nhạy cảm với cái đẹp; ở phương diện một người lính ,Phùng căm ghét mọi sự áp bức bất công. + + Anh sẵn sàng làm tất cả vì cái đẹp, vì điều thiện. 
+ Nhân vật Phùng muốn nói với ta rằng : Trước khi là một nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp hãy là một con người biết yêu ghét trước lẽ đời, biết hành động sao cho xứng đáng là một con người.
+ Trong thời đại có quá nhiều người dửng dưng vô cảm với nỗi đau của người khác như hiện nay, hành động của Phùng thật có ý nghĩa.
=>>nét đẹp nghệ thuật là hạnh phúc tột đỉnh của người nghệ sĩ chân chính.
* Ý tưởng nghệ thuật của nhà văn: Cuộc đời không đơn giản xuôi chièu, mà chứa đựng nhiều nghịch lí. Cuộc sống luôn tồn tại những mặt đối lập: đẹp - xấu, thiện – ác ( đừng nhầm lẫn hiện tượng với bản chất; giữa hình thức bên ngoài và nội dung bên trong không phải bao giờ cũng thống nhất; ngoài cái đẹp bên ngoài cần phát hiện bản chất thực bên trong )
b.Nhân vật người đàn bà hàng chài
+ Tác giả chỉ gọi là “người đàn bà” một cách phiếm định không nói tên tuổi cụ thể
+ số phận của chị được tác giả và người đọc chú ý nhất trong tác phẩm này.
+ Trạc ngoài 40 ,thô kệch, với khuôn mặt lúc nào cũng mệt mỏi, người đàn bà ấy 
hiện thân của một cuộc đời nhọc nhằn, lam lũ.
+ Bà thầm lặng chịu đựng mọi đớn đau: 
Tuy phải chịu cảnh “Ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng” nhưng khi bị chồng đánh bà không hề kêu lên một tiếng và cũng không chịu từ bỏ người chồng vũ phu. 
Tất cả chỉ vì trong cuộc mưu sinh đầy cam go trên chiếc thuyền ngoài biển xa rất cần một người đàn ông khoẻ mạnh và biết nghề, chỉ vì những đứa con của bà cần được sống và lớn lên. 
Trong đau khổ, bà vẫn chắt lọc những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi : “vui nhất là khi ngồi nhìn đàn con tôi chúng nó được ăn no”.
Câu chuyện của người đàn bà hàng chài ở toà án huyện là câu chuyện về sự thật cuộc đời:
- Người đàn bà hàng chài xuất hiện ở toà án huyện theo lời mời của chánh án Đẩu- người có ý định khuyên bảo, thậm chí đề nghị người đàn bà nghèo khổ ấy từ bỏ lão chồng vũ phu.
- Người đàn bà từ chối lời đề nghị và sự giúp đỡ của chánh án Đẩu và Phùng.
 + Chị đau đớn đánh đổi bằng mọi giá để không phải bỏ chồng “ Con lạy quý toàquý toà bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được đừng bắt con phải bỏ nó”.
 + Người đàn bà xót xa giải thích: “ Các chú không phải là người đàn bà, chưa bao giờ các chú biết như thế nào là nổi vất vả của người đàn bà trên một chiếc thuyền không có đàn ông”
 + Đau khổ kể về cuộc đời của mình và đưa ra các lí do: 
- chỗ dựa quan trọng trong cuộc đời, nhất là khi biển động, phong ba.
- Vì còn phải nuôi những đứa con, chị đau có thể chỉ sống cho riêng mình
- Cũng có lúc vợ chồng con cái sống vui vẻ, hoà hợp.
à nguồn gốc mọi sự chịu đựng, hi sinh là lòng thương yêu bờ bến đối với những đứa con ( ca ngợi vẻ đẹp tình mẫu tử )
+ Nó giúp cho những người như Phùng, Đẩu và tất cả chúng ta hiểu rằng không thể đơn giản, dễ dãi trong việc nhìn nhận mọi điều trong cuộc sống. + Nếu hiểu sự việc một cách đơn giản chỉ cần yêu cầu người đàn bà bỏ chồng đi là xong. 
+ Nhưng nếu nhìn vấn đề một cách thấu suốt ta sẽ cảm thông với suy nghĩ và xử sự của bà.
=>> Bà là hiện thân của biết bao người phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu lòng vị tha và đức hi sinh.
c- Nhân vật lão đàn ông vũ phu:
+Lão đàn ông có mái tóc tổ quạ ,chân đi chữ bát, hai con mắt đầy vẻ độc dữ ấy:
+ vừa là nạn nhân của cuộc sống khốn khổ, 
+ vừa là thủ phạm gây nên biết bao đau khổ cho chính những người thân của mình. 
+ Có lẽ cái đời đói nghèo vất vả, quẩn quanh bao nhiêu lo toan cực nhọc đã biến anh con trai cục tính nhưng hiền lành xưa kia thành một người chồng vũ phu, một lão đàn ông độc ác. “Bất kể lúc nào thấy khổ quá thì lão xách tôi ra đánhGiá mà lão uống rượu thì tôi còn đỡ khổ” .
+ Trong đời vẫn có những con người ích kỉ tự cho mình có cái quyền hành hạ người khác như thế .
=>> Phải làm sao để nâng cao cái phần thiện, cái phần người trong những kẻ thô bạo ấy là nhiệm vụ đặt ra cho tất cả mọi người.
d- Chị em thằng Phác:
 + Những đứa trẻ trong gia đình hàng chài ấy thật đáng thương . 
+ Trước cảnh bạo hành trong gia đình chúng biết làm thế nào để trọn đạo làm con ?
- Chị thằng Phác:
+ một cô bé yếu ớt mà can đảm,đã phải vật lộn để tước con dao trong tay thằng em trai, không cho nó làm một việc trái với luân thường đạo lí.
+ Cô bé lại còn biết chăm sóc lo toan khi mẹ đến toà án huyện .
->Cô là điểm tựa của người mẹ.
+ Còn thằng Phác lại thương mẹ theo kiểu một đứa con trai còn nhỏ, nó “ tuyên bố với các bác ở xưởng đóng thuyền rằng nó còn có mặt dưới biển này thì mẹ nó không bị đánh”. 
+ Tình thương mẹ của hai chị em khiến người ta cảm động, nâng cao giá trị nhân văn của truyện 
=>>.Nó cho ta thấy rằng sự cam chịu , hi sinh của người đàn bà hàng chài không phải là vô nghĩa.
2- Đặc sắc nghệ thuật:
a-Nét độc đáo trong xây dựng cốt truyện của Nguyễn Minh Châu trong tác phẩm này là ở cách tạo tình huống mang ý nghĩa khám phá, phát hiện về đời sống . 
+ Đó là việc Phùng sau phút ngất ngây trước vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa đã chứng kiến lão đàn ông bước ra khỏi chiếc thuyền thơ mộng ấy và đánh vợ một cách dã man, vô lí.
+ Tình huống đó còn lặp lại một lần nữa. Anh thấy rõ những ngang trái trong gia đình hàng chài ,sự nhẫn nhục của người đàn bà, thái độ và hành động của chị em thằng Phác trước sự hung bạo của cha với mẹ
+ Từ đó, anh có cách nhìn đời , nhìn người khác hẳn . Tình huống cũng làm cho tính cách các nhân vật lộ rõ dần và cách triển khai cốt truyện hợp lí ,sáng tạo.
b-Ngôn ngữ người kể chuyện cũng là ngôn ngữ nhân vật Phùng đã tạo ra một điểm nhìn trần thuật sắc sảo, tăng cường khả năng khám phá đời sống của tình huống truyện, lời kể chuyện trở nên khách quan,chân thật, giàu sức thuyết phục.
+ Ngôn ngữ các nhân vật khác phù hợp và thể hiện rõ đặc điểm tính cách của từng người: giọng điệu lão đàn ông thô bỉ,tàn nhẫn; những lời của người đàn bà thật dịu dàng xót xa khi nói về con, thật đớn đau và thấu trải lẽ đời khi nói về thân phận của mình; những lời của Đẩu ở toà án huyện là giọng điệu của một người tốt bụng ,nhiệt thành
c-Cách khắc hoạ nhân vật thông qua điểm nhìn nhiều trăn trở và những chiêm nghiệm sâu sắc của người nghệ sĩ nhiếp ảnh cũng rất sáng tạo. Đó là những con người không hề đơn giản trong cuộc mưu sinh ,trong hành trình nhọc nhằn tìm kiếm hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách .
III- TỔNG KẾT:
Xem phần ghi nhớ SGK
4-Củng cố
-Khái quát lại kiến thức cơ bản của tác phẩm.
- Đọc kĩ lại tác phẩm, nhớ chi tiết.
 5. Dặn dò:
-Chuẩn bị bài Thực hành về hàm ý.