Giáo án Ngữ văn 12 tiết 85+ 86: Hồn trương ba, da hàng thịt - Lưu Quang Vũ

Ngày soạn: Kí duyệt của Tổ Trưởng 
Ngày dạy: ..
Lớp dạy: ..
Người soạn : Trần Nam Chung 
Tiết số:85; 86 ppct 
Hồn trương ba, da hàng thịt 
 - lưu Quang Vũ -
I- Mục tiêu cần đạt
 Giúp HS :
 1 – Kiến thức: 
 - Hiểu được bi kịch của con người khi bị áp đặt vào nghịch cảnh : phải sống nhờ, sống vay mượn, sống tạm bợ và trái với tự nhiên khiên tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và tha hóa bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục.
- Cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn của những người lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự dung tục, bảo vệ quyền được sống trọn vẹn, hài hòa giữa thể xác và tâm hồn, vật chất và tinh thần cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.
- Thấy được kịch Lưu Quang Vũ đặc sắc trên cả hai phương diện : kịch bản văn học và nghệ thuật sân khấu với tính hiện đại kết hơpp các giá trị truyền thống ;sự phê phán mạnh mẽ, quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổng.
 2- Kĩ năng : 
 - Biết phân tích t./p kịch 
 3- Giáo dục: 
 - Sống đúng với bản thân mình, đúng nhân cách cao đẹp
II- chuẩn bị
+ Thầy giáo: 
- Đọc sách GK, SGV, tham khảo tài liệu về Lưu Quang Vũ và vở kịch
- Thiết kế giáo án giảng dạy
- Hướng dẫn HS chuẩn bị bài trước khi đến lớp
+ Học sinh: Chuẩn bị bài theo câu hỏi gợi ý của SGK 
iii- Phương pháp sử dụng
- GV sử dụng kết hợp các phương pháp : Đọc sáng tạo, kết hợp với trao đổi thảo luận, định hướng hs tìm hiểu theo những gợi ý của SGK 
Iv - tiến trình lên lớp
 1- GV ổn định tổ chức lớp 
 2- Kiểm tra bài cũ: ( 5 phút) 
 + Hình thức phát vấn 
 + Nội dung ( tuỳ đặc trưng từng lớp GV nêu câu hỏi phù hợp)
3- Bài mới
+ GV dẫn lời vào bài ( tuỳ tình huống và đối tượng, GV có những lời vào bài phù hợp)
Hoạt động của GV & HS
Nội dung cần đạt
Hoạt động 1:
Tổ chức tìm hiểu chung
- GV yêu cầu 1 HS đọc phần Tiểu dẫn (SGK) và nêu những ý chính về tác giả Lưu Quang Vũ 
GV nhận xét đồng thời mở rộng một số vấn đề.
- HS nêu những ý chính về vở kịch Hồn Trương Ba da hàng thịt và vị trí của đoạn trích học.
Hoạt động 2:
Tổ chức đọc- hiểu văn bản
- GV phân vai và hướng dẫn đọc. HS đọc theo vai.
- GV tóm tắt nội dung vở kịch
- GV yêu cầu HS xác định bố cục cho đoạn trích
- HS trả lời cá nhân
- GV nhận xét tổng hợp
- GV yêu cầu HS thảo luận theo nội dung: Nhận xét cuộc đối thoại của hồn Trương Ba và xác hàng thịt ở các phương diện: Mục đích Cử chỉ- Xưng hô- Giọng điệu- Vị thế
- Hs chia nhóm thảo luận theo sự chỉ đạo của GV
(?) Nhận xét những lý lẽ mà xác hàng thịt đưa ra để tranh cãi với hồn Trương Ba? 
- Hs trả lời cá nhân
(?) Trước những lí lẽ của xác hành thịt, hồn Trương Ba có tâm trạng như thế nào ?
- Hs trả lời cá nhân
(?) Qua đoạn đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác hàng thịt, tìm hàm ý mà nhà viết kịch muốn gửi gắm.? 
- Hs trả lời cá nhân
(?) Qua lớp kịch hồn Trương Ba và gia đình (vợ, con, cháu), anh (chị) nhận thấy nguyên nhân nào đã khiến cho người thân của Trương Ba và cả chính Trương Ba rơi vào bất ổn và phải chịu đau khổ? Trương Ba có thái độ như thế nào trước những rắc rối đó?
- HS nghiên cứu kĩ các lời thoại và phát biểu ý kiến cá nhân đồng thời tranh luận nếu thấy cần thiết. 
? Tình huống kịch đẩy Trương Ba tới tình trạng như thế nào? So sánh với tình trang trong cuộc đối thoại với xác hàng thịt?
(?) Hãy chỉ ra sự khác nhau trong quan niệm của Trương Ba và Đế Thích về ý nghĩa sự sống. Theo anh (chị), Trương Ba trách Đế Thích, người đem lại cho mình sự sống (Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết!) có đúng không? Vì sao? Màn đối thoại giữa Trương Ba và Đế Thích toát lên ý nghĩ gì?
(?) Khi Trương Ba kiên quyết đòi trả xác cho hàng thịt, Đế Thích định cho hồn Trương Ba nhập vào cu Tị, Trương Ba đã từ chối. Vì sao?
- HS nghiên cứu kĩ các lời thoại và phát biểu ý kiến cá nhân đồng thời tranh luận nếu thấy cần thiết. 
Hoạt động 3:
Tổ chức tổng kết
- GV định hướng cho HS tự tổng kết
- HS khái quát những giá trị nội dung và nghệ thuật
4. Củng cố, hướng dẫn, dặn dò
- GV nhấn mạnh nội dung của bài học
- Gv dặn dò, hướng dẫn Hs 
 Chuẩn bị “ Diễn đạt trong văn nghị luận” tiết 2
 5- Gv rút kinh nghiệm bài dạy
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả
Quê gốc ở Đà Nẵng, sinh tại Phú Thọ trong một gia đình trí thức.
+ Từ 1965 đến 1970: Lưu Quang Vũ vào bộ đội và được biết đến với tư cách một nhà thơ tài năng đầy hứa hẹn.
+ Từ 1970 đến 1978: ông xuất ngũ, làm nhiều nghề để mưu sinh. 
+ Từ 1978 đến 1988: biên tập viên Tạp chí Sân khấu, bắt đầu sáng tác kịch và trở thành một hiện tượng đặc biệt của sân khấu kịch trường những năm 80 với những vở đặc sắc như: Sống mãi tuổi 17, Hẹn ngày trở lại, Lời thề thứ 9, khoảnh khắc và vô tận, Bệnh sĩ, Tôi và chúng ta, Hai ngàn ngày oan trái, Hồn Trương Ba, da hàng thịt,
Lưu Quang Vũ là một nghệ sĩ đa tài: làm thơ, vẽ tranh, viết truyện, viết tiểu luận, nhưng thành công nhất là kịch. Ông là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của nền văn học nghệ thuật Việt Nam hiện đại
Lưu Quang Vũ được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 2000.
2- Tác phẩm
+ Vở kịch được Lưu Quang Vũ viết vào năm 1981, được công diễn vào năm 1984. 
+ Từ một cốt truyện dân gian, tác giả đã xây dựng thành một vở kịch nói hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ có ý nghĩa tư tưởng, triết lí và nhân văn sâu sắc.
+ Truyện dân gian gây kịch tính sau khi Hồn Trương Ba nhập vào xác anh hàng thịt dẫn tới "vụ tranh chấp" chồng của hai bà vợ phải đưa ra xử, bà Trương Ba thắng kiện được đưa chồng về. Lưu Quang Vũ khai thác tình huống kịch bắt đầu ở chỗ kết thúc của tích truyện dân gian. Khi hồn Trương Ba được sống "hợp pháp" trong xác anh hàng thịt, mọi sự càng trở nên rắc rối, éo le để rồi cuối cùng đau khổ, tuyệt vọng khiến Hồn Trương Ba không chịu nổi phải cầu xin Đế Thích cho mình được chết hẳn. 
II. Đọc- hiểu văn bản
* Nội dung tóm tắt của vở kịch: gồm 7 cảnh
- Trên thiên đình Nam Tào làm việc cẩu thả gạch nhầm tên người chết là Trương Ba
- Đế Thích kết thân với Trương Ba-một cao cờ ở hạ giới. Trương Ba đột ngột qua đời
- Nam Tào sửa sai bằng cách cho hồn Trương Ba nhập vào xác hàng thịt để sống lại
- Xác hàng thịt đòi về nhà Trương Ba. Mọi người ngỡ 
ngàng song đành phải chấp nhận
- Lý trưởng sách nhiễu .Trương Ba phải ở nhà hàng thịt
 đến đêm mới đợc về nhà
- Bị thể xác xui khiến, Trương ba định xuôi theo ở lại với vợ hàng thịt
- Trương Ba bắt đầu thay đổi tâm tính khiến mọi ngời trong gia đình, bạn bè, xa lánh chán ghét, bản thân vô cùng đau khổ quyết định giải thoát chấp nhận cái chết. 
* Vị trí đoạn trích:
 -Trích từ cảnh VII và đoạn kết của vở kịch.
 - Thuộc phần cao trào và mở nút trong quá trình vận động.
à - Bộc lộ sâu sắc những mâu thuẫn, xung đột từ bên trong của con người 
 - Thể hiện nội dung tư tưởng tác phẩm.
* Bố cục đoạn trích: 4 phần
+ Màn đối thoại giữa hồnTrương Ba và xác hàng thịt
+ Màn đối thoại giữa hồnTrương Ba và người thân
+ Màn đối thoại giữa hồnTrương Ba với Đế Thích
+ Màn kết
1- Màn đối thoại giữa hồnTrương Ba và xác hàng thịt
Các phương diện
Hồn Trương ba
Da hàng thịt
Mục đích
Phủ định sự lệ thuộc của linh hồn vào xác thịt, coi xác thịt chỉ là cái vỏ bề ngoài, không có ý nghĩa. Khẳng định linh hồn vẫn có đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn
Khẳng định sự âm u, đui mù của thể xác có sức mạnh ghê gớm, có khả năng điều khiển, làm át đi linh hồn cao khiết. Dồn hồn Trương Ba vào thế đuối lý buộc phải thoả hiệp, quy phục
Cử chỉ
Ôm đầu, đứng vụt dậy, nhìn chân tay, thân thể, bịt tai lại
->Uất ức, tức giận, bất lực
Lắc đầu
-> Tỏ vẻ thương hại
Xưng hô
Mày –Ta
à Khinh bỉ, xem thường
Ông - Tôi
à Ngang hàng thách thức
Giọng điệu
Giận dữ, khinh bỉ, mắng mỏ, đồng thời ngậm ngùi thấm thiá,tuyệt vọng
Khi ngạo nghễ thách thức, khi buồn rầu thì thầm ranh mãnh, an ủi
Vị thế
Bị động, kháng cự yếu ớt, đuối lý, tuyệt vọngà Người thua cuộc. Chấp nhận trở lại vào xác hàng thịt
Chủ động đặt nhiều câu hỏi phản biện, lý lẽ giảo hoạtàKẻ thắng thế, buộc được hồn Trơng Ba quy phục mình.
* Những lý lẽ mà xác hàng thịt đưa ra để tranh cãi với hồn Trương Ba
- Xác hàng thịt dù đui mù, âm u nhưng có sức mạnh ghê gớm, có khả năng lấn át, sai khiến linh hồn cao khiết. Hồn Trương Ba dù cao khiết nhưng đã bị nhiễm độc và tha hoá.
Dẫn chứng: Những cảm xúc, việc làm có sự tham dự của xác hàng thịt: Xao xuyến với với vợ hàng thịt - Cảm xúc lâng lâng trước các món ăn dung tục- Thô lỗ, phũ phàng: Tát thằng con toé máu mồm, máu mũi 
 - Xác hàng thịt khẳng định linh hồn không thể có sự nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn khi tồn tại nhờ và chiều theo những đòi hoỉ của xác thịt dung tục.
 - Trước sự tranh đấu của hồn Trương Ba, xác hàng thịt kết luận: “ Không còn cách nào khác đâu, phải sống hoà thuận thôi” vì “chúng ta tuy hai mà một”
à Những lý lẽ hoàn toàn có căn cứ khiến hồn Trương Ba phải chấp nhận thua cuộc bởi vì thực tế hồn Trương Ba thấy mình dần dần đổi khác.
* Tâm trạng củaTrương Ba: 
 Cay đắng, uất ức, tuyệt vọng khi thấm thía nhận thấy mình đã lâm vào một nghịch cảnh trớ trêu: đợc sống nhưng lại phải nhờ xác kẻ khác và bị thể xác đó điều khiển, khiến tâm hồn ngày càng bị tha hoá mà không có cách gì chuyển biến đợc.
 à Cao trào của bi kịch càng được đẩy cao hơn.
* ý nghĩa ẩn dụ của đoạn đối thoại:
+ Xác anh hàng thịt: ẩn dụ về thể xác của con ngời. Hồn Trương Ba: ẩn dụ về linh hồn của con ngời à cuộc đối thoại đó là cuộc đấu tranh giữa thể xác và linh hồn trong 1 con người ,đó là 2 thực thể có quan hệ hữu cơ với nhau.Thể xác có tính độc lập tương đối, có tiếng nói, có khả năng tác động vào linh hồn.Linh hồn phải đấu tranh với những đòi hỏi không chính đáng của thể xác à để hoàn thiện nhân cách.Trương Ba được trả lại cuộc sống nhưng là cuộc sống đáng hổ thẹn vì phải sống chung với sự dung tục và bị sự dung tục đồng hoá. Tác giả cảnh báo: Khi con người phải sống trong dung tục thì tất yếu cái dung tục sẽ ngự trị, sẽ thắng thế, sẽ lấn át và sẽ tàn phá những gì trong sạch, đẹp đẽ, cao quý trong con người
2- Cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và người thân
- Người vợ: Buồn bã đau khổ muốn chết, bỏ đi định nhường chồng cho cô hàng thịt. Nguyên nhân: Nhận thấy sự thay đổi của chồng và đau khổ trớc tình cảnh chồng chung
- Cô con dâu: Thông cảm và xót thương. Thấu hiểu nhưng đau lòng nhận thấy bố ngày một đổi khác
- Cháu gái: Quyết liệt và dữ dội.Tâm hồn tuổi thơ vốn trong sạch, không chấp nhận sự tầm thường dung tục
à Trương Ba: -Vẻ mặt: Thẫn thờ, lặng ngắt như  tảng đá.- Cử chỉ: Tay ôm đầu- Điệu bộ: Run rẩy, lập cập- Giọng điệu: Nhẫn nhục, cầu cứu à Vô cùng đau đớn, bế tắc. Nguyên nhân: Hiểu những gì mình đã, đang và sẽ làm cho người thân là rất tệ hại mặc dù không hề muốn
* Nguyên nhân khiến người thân và chính Trương Ba rơi vào bất ổn và phải chịu đau khổ là do:cảnh ngộ mà Trương Ba đã lâm vào.
* Tình huống kịch đẩy Trương Ba vào tình trạng đau khổ bế tắc đến đỉnh điểm so với màn đối thoại với xác hàng thịt: Màn đối thoại với xác hàng thịt: Đau khổ bất lực khi bản thân phải chịu sự điều khiển . Màn đối thoại với người thân: Đau khổ đến tột cùng khi nhận thấy:không chỉ mình chịu khổ mà xót xa hơn những ngời thân của mình cũng chịu đau khổ và bị đảo lộn cuộc sống.Thậm chí họ còn đau khổ hơn lúc chôn ông xuống đất 
3- Màn đối thoại với Đế Thích
* Quan niệm của Đế Thích: Khuyên Trương Ba chấp nhận vì thế giới vốn không toàn vẹn: “ Dưới đất, trên trời đều thế cả”
* Quan niệm của Trương Ba: Không chấp nhận cái cảnh phải sống bên trong một đằng bên ngoài một nẻo, muốn đợc là mình “toàn vẹn”
à Đế Thích có cái nhìn quan liêu hời hợt về cuộc sống con người nói chung và với Trương Ba nói riêng
* Trương Ba trách Đế Thích, người đem lại cho mình sự sống ‘’Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống còn sống như thế nào thì ông chẳng cần biết ” là rất thẳng thắn và hoàn toàn đúng đắn.
à Lòng tốt hời hợt thì chẳng đem lại điều gì thực sự có ý nghĩa cho ai mà sự vô tâm còn tệ hại hơn, nó đẩy người khác vào nghịch cảnh, vào bi kịch
* Trương Ba cương quyết từ chối, không chấp nhận cái cảnh sống giả tạo, mà theo ông chỉ có lợi cho đám chức sắc, không chấp nhận cảnh cuộc sống mà theo ông còn “ khổ hơn là cái chết”
à Khát vọng mãnh liệt của con người trong cuộc đấu tranh quyết liệt chống lại sự dung tục, giả tạo để bảo vệ quyền được sống toàn vẹn hợp với lẽ tự nhiên cùng sự hoàn thiện nhân cách.
 Con người là một thể thống nhất, hồn và xác phải hài hòa. Không thể có một tâm hồn thanh cao trong một thân xác phàm tục, tội lỗi. Khi con người bị chi phối bởi những nhu cầu bản năng của thân xác thì đừng chỉ đổ tội cho thân xác, không thể tự an ủi, vỗ về mình bằng vẻ đẹp siêu hình của tâm hồn. 
 Sống thực sự cho ra con người quả không hề dễ dàng, đơn giản. Khi sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá, khi không được là mình thì cuộc sống ấy thật vô nghĩa. 
III. Tổng kết
- Nội dung: + Bi kịch của con người khi bị đặt vào nghịch cảnh: Phải sống nhờ, sống vay mượn, sống tạm bợ và trái với tự nhiên khiến tâm hồn nhân hậu, thanh cao bị nhiễm độc và tha hoá bởi sự lấn át của thể xác thô lỗ, phàm tục.
 + Vẻ đẹp tâm hồn của những ngời lao động trong cuộc đấu tranh chống lại sự giả tạo và dung tục, bảo vệ quyền đợc sống đích thực cùng khát vọng hoàn thiện nhân cách.
- Nghệ thuật: Thấy được kịch Lưu Quang Vũ đặc sắc trên nhiều phương diện: Sự hấp dẫn của kịch bản VH và thụât nghệ sân khấu; Sự kết hợp giữa tính hiện đại và các giá trị truyền thống; Sự phê phán mạnh mẽ , quyết liệt và chất trữ tình đằm thắm, bay bổng