Giáo án Ngữ văn 12 tiết 76+ 77: Chiếc thuyền ngoài xa ( Nguyễn Minh Châu)

Tiết 76 -77
 Đọc văn 
CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA
 	 Nguyễn Minh Châu
 A. MỤC TIÊU BÀI DẠY :
1. Kiến thức: Giúp học sinh :
- Cảm nhận được suy nghĩ của người nghệ sĩ nhiếp ảnh khi phát hiện ra mâu thuẫn éo le trong nghề nghiệp của mình ; từ đó thấu hiểu mỗi người trong cõi đời, nhất là người nghệ sĩ, không thể đơn giản và sơ lược khi nhìn nhận cuộc sống và con người.
- Thấy được nghệ thuật kết cấu độc đáo, cách triển khai cốt truyện rất sáng tạo, khắc họa nhân vật khá sắc sảo của một cây bút viết truyện ngắn có bản lĩnh và tài hoa.
2. Kĩ năng: Chọn các chi tiết để phát hiện, phân tích.
3. Thái độ: tình yêu nghệ thuật và con người.
B. PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC:
- SGK, SGV
- Thiết kế bài học
C. CÁCH THỨC TIẾN HÀNH
1. Ổn định lớp : 
2. Kiểm tra bài cũ :
- Hình ảnh Việt và Chiến trong « Những đức con trong gia đình » ?
- Giá trị tượng trưng trong tác phẩm đó ?
3. Bài mới : 
Sau 1945, đất nước thoát khỏi chiến tranh bước vào giai đoạn xây dựng, phát triển trong hòa bình đã mở ra cho văn học những tiền đề mới. Nhiều nhà văn trăn trở, tìm tòi hướng đi mới cho văn học trong tình hình mới : khám phá đời sống ở phương diện đời thường trên bình diện đạo đức thế sự. Một trong những cây bút tiên phong trong sự tìm tòi, khám phá là Nguyễn Minh Châu với một số tác phẩm tiêu biểu như Người đàn bà trên chuyên tàu tốc hành, Bến quê, Chiếc thuyền ngoài xaChúng ta hãy cùng nhau tìm hiểu một tác phẩm tiêu biểu của ông thuộc khuynh hướng này : Chiếc thuyền ngoài xa.
Hoạt động của thầy và trò
Nội dung cần đạt
Hoạt động 1: Tổ chức tìm hiểu chung
1. HS Đọc mục Tiểu dẫn và tóm tắt những nét chính về tác giả, kể tên những sáng tác tiêu biểu của Nguyễn Minh Châu.
GV: Nêu hoàn cảnh sáng tác và xuất xứ của câu chuyện?
 Hoạt động 2: Tổ chức Đọc- hiểu văn bản
1. GV tổ chức cho HS đọc văn bản, tóm tắt và chia đoạn.
2. GV nêu câu hỏi và tổ chức cho HS thảo luận:
Phát hiện thứ nhất của người nghệ sĩ nhiếp ảnh là phát hiện đầy thơ mộng. Anh (chị) cảm nhận như thế nào về vẻ đẹp của chiếc thuyền ngoài xa trên biển sớm mù sương mà người nghệ sĩ chụp được?
HS thảo luận, cử đại diện trình bày trước lớp.
3. GV nêu câu hỏi và tổ chức cho HS thảo luận:
Phát hiện thứ hai của người nghệ sĩ nhiếp ảnh mang đầy nghịch lí. Anh đã chứng kiến và có thái độ như thế nào trước những gì diễn ra ở gia đình thuyền chài.
HS thảo luận, phát biểu.
4. GV nêu câu hỏi: Câu chuyện của người đàn bà ở toà án huyện nói lên điều gì?
GV: Thái độ, ngôn ngữ, lời giải thích của người đàn bà nói lên điều gì?
5. HS nêu cảm nghĩ về các nhân vật: người đàn bà vùng biển, lão đàn ông độc ác, chị em thằng Phác, người nghệ sĩ nhiếp ảnh.
(HS làm việc cá nhân, phát biểu trước lớp)
Gợi ý: Về người đàn ông độc ác? Từ các chi tiết để làm rõ.
Về chị em thằng Phác? chi tiết nào thể hiện rõ?
Suy nghĩ về người nghệ sĩ nhiếp ảnh
6. GV tổ chức cho HS tìm hiểu cốt truyện:
Cách xây dựng cốt truyện của Nguyễn Minh Châu trong tác phẩm này có gì độc đáo?
HS tiến hành:
a) Tóm tắt lại tình huống.
b) Bình luận về ý nghĩa của tình huống
7. HS nhận xét về ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm trên hai phương diện:
a) Về ngôn ngữ người kể chuyện?
b) Về ngôn ngữ nhân vật?
Hoạt động 3: Tổ chức tổng kết
GV tổ chức cho HS tự đánh giá một cách tổng quát giá trị của tác phẩm.
I. TIỂU DẪN
1. Tác giả
- Nguyễn Minh Châu (1930- 1989), quê ở làng Thơi, xã Quỳnh Hải (nay là xã Sơn Hải), huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông “thuộc trong số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn học ta hiện nay"
- Sau 1975, khi văn chương chuyển hướng khám phá trở về với đời thường, Nguyễn Minh Châu là một trong số những nhà văn đầu tiên của thời kì đổi mới đã đi sâu khám phá sự thật đời sống ở bình diện đạo đức thế sự. Tâm điểm những khám phá nghệ thụât của ông là con người trong cuộc mưu sinh, trong hành trình nhọc nhằn kiếm tiền hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách.
- Tác phẩm chính (SGK)
2. Truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa 
a. Xuất xứ: Truyện in đậm phong cách tự sự - triết lí của Nguyễn Minh Châu, rất tiêu biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng tác thứ hai. 
Truyện ngắn lúc đầu được in trong tập Bến quê (1985), sau được nhà văn lấy làm tên chung cho một tuyển tập truyện ngắn (in năm 1987).
b. Bố cục
- Truyện chia làm 2 đoạn lớn:
+ Đoạn 1: (Từ đầu đến “chiếc thuyền lưới vó đã biết mất"). Hai phát hiện của người nghệ sĩ nhiếp ảnh.
+ Đoạn 2: (Còn lại): Câu chuyện của người đàn bà làng chài.
II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN:
1. Hai phát hiện của người nghệ sĩ Phùng:
a. Phát hiện thứ nhất đầy thơ mộng của người nghệ sĩ nhiếp ảnh.
- “Một bức tranh mực tàu của một danh hoạ thời cổ:
+ Thiên nhiên: “Mũi thuyền in một nét mơ hồ loè nhoè vào bầu sương mù trắng như sữa và màu hồng của mặt trời”.
+ Con người: “im phăng phắc như tượng, hướng mặt vào bờ”.
+ Cách nhìn: “qua mắt lưới, tấm lưới  con dơi”
-> Đường nét, ánh sáng hài hoà, đẹp. Đó là cảnh đắt, của trời cho.
- Tâm trạng người nghệ sĩ: 
+ Bối rối, trái tim bị bóp chặt
+ “Vừa khám phá thấy cái chân lí của sự hoàn thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn”
=> Phát hiện ra vẻ đẹp và thấy tâm hồn hạnh phúc.
b. Phát hiện thứ hai đầy nghịch lí của người nghệ sĩ nhiếp ảnh.
- Người nghệ sĩ đã tận mắt chứng kiến: 
+ Người đàn bà: cao lớn, thô kệch, mệt mỏi.
+ Người đàn ông: Tấm lưng rộng, tóc tổ quạ, hai con mắt đầy độc dữ
-> Con người nghèo khổ, tiêu biểu ở vùng biển.
- Hành động: Người đàn ông hùng hổ, mắt đỏ gay -> quất chiến thắt lưng vào lưng người đàn bà, vừa đánh vửa thở hồng hộc, răng nghiến ken két, chửi “ Mày  nhờ” 
-> Cay cú, hành động như trút những cơn giận. (Cuộc sống tăm tối, đói nghèo, bế tắc trong cuộc sống”
- Tâm trạng người nghệ sĩ: Kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu .... vứt chiếc máy ảnh xuống đất, chạy nhào tới”. Hành động đó nói lên nhiều điều: bất ngờ, đau đớn
- Nghịch lí của hai phát hiện trên:
+ Tâm hồn đang thăng hoa của cái đẹp >< choáng váng vì sự xuất hiện của đôi vợ chồng thuyền chài và hành động vũ phu của người chồng.
+ Chiếc thuyền đẹp như mơ > < hai vợ chồng thuyền chài
-> Mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc đời: nghệ thuật vốn nảy sinh từ cuộc sống nhưng không bao giờ cuộc sống cũng là nghệ thuật.
2. Câu chuyện của của người đàn bà ở toà án huyện:
- Thái độ của người đàn bà: rón rén, cố thu người lại -> Đáng thương và tội nghiệp.
- Lời van xin “ Quí toà  đừng bắt con bỏ nó” -> Mọi giá quyết không bỏ chồng, có thể đánh đổi tất cả.
- Lời giải thích cho sự chịu đựng không thể bỏ chồng:
+ “ Các chú không hiểu người làm ăn” -> Chưa hiểu hoàn cảnh của con người.
+ Do sinh con nhiều, trên thuyền lại chật -> Tù túng, gò bó của cuộc sống nên sinh ra vậy.
+ Cần người đàn ông trên thuyền: “Nỗi vất vả của  đàn ông” -> vì vậy mà cam chịu để sống.
+ Cũng có khi biển động sóng to -> Cuộc sống có khi va chạm, không hiểu nhau.
+ “Phải sống cho con chứ không thể cho mình” -> Đó là sự hi sinh, tình mẫu tử vô bờ bến.
+ Cuộc sống cũng có lúc hạnh phúc “cũng có lúc sống hoà thuận vui vẻ, hạnh phúc nhìn các con ăn no” -> Chắt chiu hạnh phúc dù nhỏ nhất.
-> Phùng và Đẩu nhìn nhận, phán quyết lại những điều tưởng như nghịch lí, phi lí:
+ Bề ngoài là người đàn bà nhẫn nhục, cam chịu trước những trận đòn là tình thương vô bờ của người mẹ đối với con.
+ Trong đau khổ người đàn bà vẫn chắt lọc được niềm hạnh phúc nhỏ nhoi.
=> Qua câu chuyện của người đàn bà, ta càng thấy rõ: không thể dễ dãi đơn giản nhìn nhận sự vật hiện tượng trong đời sống
- Tâm trạng người nghệ sĩ Phùng khi nghe câu chuyện:
+ Ngạc nhiên xúc động: đằng sau vẻ xấu xí, thô kệch của người đàn bà lạc hậu lại lấp lánh tình thương, lòng vị tha, đức hi sinh của người mẹ -> triết lí sâu sắc về cuộc sống và con người: 
+ Quan niệm hạnh phúc của con người nhiều khi thật đơn giản, khát vọng hạnh phúc thật nhỏ bé mà vẫn nằm ngoài tầm tay.
+ Sự tàn bạo nhiều khi sinh ra từ nghèo đói, vất vả.
3. Về các nhân vật trong truyện
- Về người đàn bà vùng biển: 
+ Tác giả gọi một cách phiếm định “người đàn bà”. Điều tác giả gây ấn tượng chính là số phận của chị. 
+ Ngoại hình: Ngoài 40, thô kệch, mặt rỗ, xuất hiện với “khuôn mặt mệt mỏi”
+ Khi bị chồng đánh: Không kêu một tiếng, không chống trả, không trốn chạy, xin được lên bờ để đánh.
-> Người đàn bà gợi ấn tượng về một cuộc đời nhọc nhằn, lam lũ, nhiều cay đắng. , “tình thương con cũng như nỗi đau, sự thâm trầm trong cái việc hiểu thấu các lẽ đời hình như mụ chẳng để lộ ra bên ngoài”.... 
+ Một sự cam chịu đáng chia sẻ, cảm thông. Thấp thoáng trong người đàn bà ấy là bóng dáng bao người phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu lòng vị tha.
- Về người đàn ông độc ác: 
+ Cuộc sống đói nghèo đã biến “anh con trai” cục tính nhưng hiền lành xưa kia thành một người chồng vũ phu. 
+ Lão đàn ông “mái tóc tổ quạ”, “chân chữ bát”, “hai con mắt đầy vẻ độc dữ vừa là nạn người của cuộc sống khốn khổ, vừa là thủ phạm gây nên bao đau khổ cho người thân của mình. Phải làm sao để nâng cao cái phần thiện, cái phần người trong những kẻ thô bạo ấy.
- Chị em thằng Phác: 
+ Bị đẩy vào tình thế khó xửa khi ở trong hoàn cảnh ấy. Chị thằng Phác, một cô bé yếu ớt mà can đảm, đã phải vật lộn để tước con dao trên tay thằng em trai, ngăn em làm việc trái luân thường đạo lí. Cô bé là điểm tựa vững chắc của người mẹ đáng thương, cô đã hành động đúng khi cản được việc làm dại dột của đứa em, lại biết chăm sóc, lo toan khi mẹ phải đến toà án huyện. 
+ Thằng Phác thương mẹ theo kiểu một cậu bé con còn nhỏ, theo cái cách một đứa con trai vùng biển. Nó “lặng lẽ đưa mấy ngón tay khẽ sờ trên khuôn mặt người mẹ, như muốn lau đi những giọt nước mắt chứa đầy trong những nốt rỗ chặng chịt”, “nó tuyên bố với các bác ở xưởng đóng thuyền rằng nó còn có mặt ở dưới biển này thì mẹ nó không bị đánh”. Hình ảnh thằng Phác khiến người đọc cảm động bởi tình thương mẹ dạt dào.
- Người nghệ sĩ nhiếp ảnh: Vốn là người lính thường vào sinh ra tử, Phùng căm ghét mọi sự áp bức, bất công, sẵn sàng làm tất cả vì điều thiện, lẽ công bằng. Anh xúc động ngỡ ngàng trước vẻ đẹp tinh khôi của thuyền biển lúc bình minh. Một người nhạy cảm như anh tránh sao khỏi nỗi tức giận khi phát hiện ra sự bạo hành của cái xấu, cái ác ngay sau cảnh đẹp huyền ảo trên biển. Hơn bao giờ hết, Phùng hiểu rõ: trước khi là một nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp, hãy làm ột người biết yêu ghét vui buồn trước mọi lẽ đời thường tình, biết hành động để có một cuộc sống xứng đáng với con người.
4. Cách xây dựng cốt truyện độc đáo
Trong tác phẩm, đó là sự kiện Phùng chứng kiến lão đàn ông đánh vợ một cách tàn bạo. Trước đó, anh nhìn đời bằng con mắt của người nghệ sĩ rung động, say mê trước vẻ đẹp huyền ảo- thơ mộng của thuyền biển. Trong giây phút tâm hồn thăng hoa những cảm xúc lãng mạn, Phùng phát hiện ra hiện thực nghiệt ngã của đôi vợ chồng bước ra từ con thuyền “thơ mộng” đó.
Tình huống đó được lặp lại lần nữa: bên cạnh hình ảnh người đàn bà nhẫn nhục chịu đựng “đòn chồng”, Phùng còn được chứng kiến phản ứng của chị em thằng Phác trước sự hung bạo của cha đối với mẹ. Từ đó, trong người nghệ sĩ đã có sự thay đổi cách nhìn đời. Anh thấy rõ những cái ngang trái trong gia đình thuyền chài, hiểu sâu thêm tính chất người đàn bà, chị em thằng Phác, hiểu thêm người đồng đội (Đầu) và hiểu thêm chính mình.
Ý nghĩa: Nguyễn Minh Châu đã xây dựng được tình huống mà ở đó bộc lộ mọi mối quan hệ, bộc lộ khả năng ứng xử, thử thách phẩm chất, tính cách, tạo ra những bước ngoặt trong tư tưởng, tình cảm và cả trong cuộc đời nhân vật. Tình huống truyện mang ý nghĩa khám phá, phát hiện đời sống
5. Ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm
- Ngôn ngữ người kể chuyện: Thể hiện qua nhân vật Phùng, sự hóa thân của tác giả. Chọn người kể chuyện như thế đã tạo ra một điểm nhìn trần thuật sắc sảo, tăng cường khả năng khám phá đời sống, lời kể trở nên khách quan, chân thật, giàu sức thuyết phục.
- Ngôn ngữ nhân vật: Phù hợp với đặc điểm tính cách của từng người.
III. TỔNG KẾT
Vẻ đẹp của ngòi bút Nguyễn Minh Châu là vẻ đẹp toát ra từ tình yêu tha thiết đối với con người. Tình yêu ấy bao hàm cả khát vọng tìm kiếm, phát hiện, tôn vinh những vẻ đẹp con người còn tiềm ẩn, những khắc khoải, lo âu trước cái xấu, cái ác. Đó cũng là vẻ đẹp của một cốt cách nghệ sĩ mẫn cảm, đôn hậu, điềm đạm chiêm nghiệm lẽ đời để rút ra những triết lí nhân sinh sâu sắc. Chiếc thuyền ngoài xa là một trong số rất nhiều tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đã đặt ra những vấn đề có ý nghĩa với mọi thời, mọi người. 
4. Củng cố:
- Sự đối lập hai phát hiện đó?
- Ý nghĩa biểu trưng của câu chuyện.