Giáo án Ngữ văn 12 tiết 73: Tiếng việt: Thực hành về hàm ý

Tuần 26, tiết 73à75 
 Ngày soạn: 21/2/2009 Tiết 73, Tiếng Việt:
 THỰC HÀNH VỀ HÀM Ý
 I.MỤC TIÊU CẦN ĐẠT: Giúp học sinh:
- Cñng cè vµ n©ng cao nh÷ng kiÕn thøc vÒ hµm ý, vÒ c¸ch thøc t¹o lËp vµ lÜnh héi hµm ý.
- BiÕt lÜnh héi vµ ph©n tÝch ®­îc hµm ý (trong v¨n b¶n nghÖ thuËt vµ trong giao tiÕp hµng ngµy). BiÕt dïng c©u cã hµm ý khi cÇn thiÕt
II. PHƯƠNG TIỆN THỰC HIỆN
 - Sách giáo khoa, sách giáo viên, thiết kế bài giảng, 
 III. PHƯƠNG PHÁP THỰC HIỆN
 - Tæ chøc HS trao ®æi, ®µm tho¹i, làm bài tập, thảo luận nhóm
 IV. TIẾN TRÌNH BÀI HỌC
 1.Kiểm tra bài cũ: Những yếu tố nào chi phối tronghoạt động giao tiếp?
 2.Bài Mới: 
 GV dẫn lời vào bài: Trong cuộc sống giao tiếp hằng ngày, đôi khi con người trao đổi với nhau một vấn đề, một ý tưởng gì đó nhưng con người không diễn đạt trực tiếp ra bằng từ ngữ, mà chủ ý nói bằng một lối khác, để người nghe suy ra nội dung cốt làm cho lời nói có ý vị, tế nhị hơn, có ý nghĩa sâu xa hơn. Đó là cách nói hàm ý. 
 HOẠT ĐỘNG CỦA GV & HS
 NỘI DUNG CẦN ĐẠT
Ho¹t ®éng 1: Hướng dẫn tæ chøc thùc hµnh vÒ hµm ý
 Bài tập 1
-HS đọc bài tập1 vµ ph©n tÝch theo c¸c c©u hái (SGK). 
 + Trong lời đáp của A phủ đối với câu hỏi cử Pá Tra, còn thiếu thông tin gì, thừa thông tin gì ?
+ Cách trả lời của A Phủ có hàm ý gì ? Trong cách trả lời của A Phủ ta thấy sự khôn khéo thể hiện như thế nào ?
 + A Phñ ®· cè ý vi ph¹m ph­¬ng ch©m vÒ l­îng khi giao tiÕp nh­ thÕ nµo? ( ví dụ: con ăn cơm chưa? bụng con rất no ) 
 Bài tập 2
 - Cho HS đọc bài tập và thực hiện theo yêu cầu.
 +Câu nãi: “T«i kh«ng ph¶i lµ c¸i kho”của Bá kiến cã hµm ý g×?. C¸ch nãi nh­ thÕ cã ®¶m b¶o ph­¬ng ch©m c¸ch thøc kh«ng?
 + ë l­ît lêi thø nhÊt vµ thø hai cña B¸ KiÕn cã nh÷ng c©u d¹ng c©u hái. Nh÷ng c©u ®ã nh»m môc ®Ých g×, thùc hiÖn hµnh ®éng nãi g×? Chóng cã hµm ý g×?
 + Ở lượt lời thứ nhất, Chí Phèo nói: Tao không đến đây xin năm hào. Là hàm ý gì ?
 + Cách nói ở hai lượt lời đầu, Chí Phèo có đảm bảo phương châm về lượng và phương châm cách thức không ? tại sao.
Bài tập 3. GV yêu cầu HS đọc bài tập 3, thực hiện trả lời các câu hỏi SGK.
 + Bà giáo bảo: Ông lấy giấy khổ to mà viết có hơn không ? ( hình thức là 1 câu hỏi), nhằm thực hiện hành động nói gì ? Cách nói ấy có hàm ý gì về tài năng văn chương của ông giáo?
Ho¹t ®éng 2: Hướng dẫn HS nhắc lại khái niệm hàm ý đã học, cách tạo câu có hàm ý.
 + Từ việc thực hành các bài tập trên, các em nhắc lại thế nào là hàm ý ?
 + Muốn tạo ra cách nói hàm ý, người ta dùng những cách thức nào ?
I. Thực hành về hàm ý.
 Bài tập 1. 
Pá Tra hỏi: - mất mấy con bò ?
A Phủ trả lời: Tôi về lấy súng, thế nào cũng bắn được con hổ này to lắm.
* + Lêi ®¸p cña A Phñ thiÕu th«ng tin cÇn thiÕt : Sè l­îng bß bÞ mÊt (mÊt mÊy con bß?). A Phñ ®· lê yªu cÇu nµy cña P¸ Tra.
 + Lêi ®¸p cã chñ ý thõa th«ng tin so víi yªu cÇu cña c©u hái: A Phñ nãi ®Õn c«ng viÖc dù ®Þnh vµ niÒm tin cña m×nh (T«i vÒ lÊy sóng thÕ nµo còng b¾n ®­îc con hæ nµy to l¾m) à nhằm chuộc tội 
 + Hàm ý: định lấy công chuộc tội, nhằm giảm cơn thịnh nộ, giận dữ của Pá Tra
 + Khôn khéo trong cách trả lời của A Phủ: không trả lời thẳng, nhằm gián tiếp công nhận việc để mất bò, định giết hổ để chuộc tội.
è Chủ ý vi phạm phương châm về lượng: nói thừa hoặc thiếu thông tin so với yêu cầu
 Bài tập 2.
 - a) C©u nãi cña B¸ KiÕn víi ChÝ PhÌo: “T«i kh«ng ph¶i lµ c¸i kho” cã hµm ý: Tõ chèi tr­íc lêi ®Ò nghÞ xin tiÒn nh­ mäi khi cña ChÝ PhÌo ( T«i kh«ng cã nhiÒu tiÒn) ( không nói trực tiếp mà thông qua một biểu tượng: cái kho- biểu tượng của người lắm tiền của )
 èChủ ý vi phạm phương châm cách thức ( nói không rõ ràng rành mạch )
 - b) Các câu hỏi của Bá Kiến: ( ở lượt lời thứ nhất và thứ hai )
 + Chí Phèo đấy hở ?à không nhằm mục đích hỏi, đó là lời chào trịnh thượng của bề trên đối với kẻ dưới.
 + Rồi mà làm ăn chứ cứ báo người ta mãi à ? không nhằm mục đích hỏi, nhằm mục đích thực hiện hành động cảnh báo, sai khiến: thúc giục Chí phèo hãy làm lấy mà ăn..
à Chủ ý dành hành động nói gián tiếp. ( vi phạm phương châm quan hệ: đi chệch đề tài )
 - c) Chí Phèo nói: Tao không đến đây xin năm hào. Hàm ý đòi cái khác, được nói rõ ở lượt lời thứ ba: Tao muốn làm người lương thiện.
à Chủ ý vi phạm phương châm về lượng:nói không đủ lượng thông tin cần thiết, và cả phương châm về cách thức: nói không rõ ràng.
 Bài tập3.
Lời nói của bà giáo là một lời khuyên thực dụng: khuyên ông đồ viết bằng giấy khổ to.
Hàm ý khác( không nói ra): không tin tưởng vào tài năng văn chương của ông giáo
 - Bà giáo không nói thẳng, chọn cách nói như trong truyện vì : tế nhị,nể trọng ông đồ, giữ thể diện cho ông,( không trực tiếp chê văn chương của chồng) không chịu trách nhiệm về cách nói hàm ý.
 II. Nhắc lại khái niệm hàm ý, Cách thức tạo câu có hàm ý.
Hàm ý: Lµ nh÷ng néi dung, ý nghÜ mµ ng­êi nãi kh«ng nãi ra trùc tiÕp b»ng tõ ng÷, tuy vÉn cã ý ®Þnh truyÒn b¸o ®Õn ng­êi nghe. Cßn ng­êi nghe ph¶i dùa vµo nghÜa t­êng minh cña c©u vµ t×nh huèng giao tiÕp ®Ó suy ra th× míi hiÓu ®óng, hiÓu hÕt ý cña ng­êi nãi.
Cách tạo câu có hàm ý:
Chủ ý vi phạm phương châm về lượng: nói thừa, nói thiếu lượng thông tin so với yêu cầu.
Chủ ý vi phạm phương châm quan hệ: đi chệch đề tài giao tiếp.
Chủ ý vi phạm phương châm cách thức: nói vòng vo, không rõ ràng, rành mạch
 3. Hướng dẫn về nhà:
 - Bài vừa học: Hàm ý, cách thức tạo câu có hàm ý
 - Sưu tầm bài tập cách nói hàm ý, chuẩn bị đọc thêm.