Giáo án môn Ngữ văn 12 - Tiết 82, 83: Ông già và biển cả (trích)

Tiết:82-83 - Đọc văn
Ngày soạn: 2/3/2011 ÔNG GIÀ VÀ BIỂN CẢ ( trích )
 (Hê minh uê)
 I/ MỤC TIÊU BÀI HỌC: 
1. Kiến thức : Giúp học sinh:
 - Cảm nhận được vẻ đẹp của con người trong cuộc hành trình nhằm thực hiện khát vọng giản dị mà lớn lao ;
 - Hiểu được một cách khái quát ý nghĩa hàm ẩn của truyện ngắn Hê-min-uê.
2. Kỹ năng: Giúp học sinh rèn luyện kĩ năng:
 - Đọc – hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại (tự sự, dịch).
 - Phân tích diễn biến tâm trạng nhân vật.
3. Thái độ: 
 Giáo dục HS biết sống có hoài bão, có ý chí, quyết tâm đạt được ước mơ,hoài bão của bản thân; có ý thức rèn luyện ý chí, nghị lực vượt khó trong mọi tình huống khó khăn của cuộc sống; luôn giữ vững tinh thần lạc quan ...
 II/ CHUẨN BỊ CỦA GV VÀ HS :
1.Chuẩn bị của GV:
 SGK,SGV, giáo án, tranh ảnh về tác giả , tác phẩm.
2.Chuẩn bị của HS:
 Đọc SGK, TLTK chuẩn bị cho bài mới theo hướng dẫn học bài trong SGK.
 III/ HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC:
1. Ổn định tổ chức: ( 1’) 
2. Kiểm tra bài cũ : (5’)
CÂU HỎI
ĐÁP ÁN
Câu 1: Những số phận bất hạnh của con người được thể hiện như thế nào qua các nhân vật chính trong truyện ngắn Số phận con người (M.Sô-lô-khốp) ?
Câu 2: Hãy nêu nhận xét ngắn gọn về nghệ thuật truyện ngắn Số phận con người (M.Sô-lô-khốp) và cho biết ý nghĩa văn bản?
Câu 1: 
Những số phận con người:
Xô-cô-lốp
Va-ni-a
-Bị thương hai lần, bị bắt làm tù binh trong trại tập trung của phát xít Đức.
-Vợ và con gái là nạn nhân cũa bom đạn phát xít
-Thời khắc cuối cùng trước khi chiến thắng,niềm hi vọng duy nhất là đứa con trai A-na-tô-li cũng bị dập tắt phũ phàng. Nỗi đau đớn quá lớn làm cho con người anh “như vỡ tung ra”. Xô-cô-lốp không còn gia đình,không còn mái nhà để trở về,và cũng không dám trở về quê hương vì nổi đau đè nặng của quá khứ.
- Ra khỏi chiến tranh, anh phải đối mặt với nguy cơ thất nghiệp và trở nên nghiện rượu.
- Những chuyện rủi ro cũng không buông tha, trong một lẩn trượt xe, anh đã bị thu hồi bằng lái.
- Nỗi đau buồn đã khiến Xô-cô-lốp không thể ở lâu một chỗ.
- Nhiều đêm đau khổ vẫn dày vò anh, Xô-cô-lốp mơ thấy vợ con nhưng anh không thể đến bên họ. Anh tỉnh dậy trong đêm,gối đẫm nước mắt. 
-Bố chết ở mặt trận, mẹ bị bom chết trên tàu khi hai mẹ con đang đi tàu, không còn gia đình không còn người thân.
-“thằng bé rách bươm xơ mướp. Mặt mũi thì bê bết nước dua hấu, lem luốc, bụi bặm, bẩn như ma lem, đầu tóc rối bù”. “Nó ăn ngay ở cửa hiệu giải khát, ai cho gì ăn nấy”.
-“ Một con chim non nớt như thế mà đã học thở dải ư? Đấy đâu phải là việc của nó?”
Câu 2: - Nhận xét về nghệ thuật của tác phẩm và ý nghĩa văn bản:
 + Miêu tả sâu sắc, tinh tế nội tâm và diễn biến tâm trạng nhân vật.
 +Lối kể chuyện giản dị, sinh động, giàu sức hấp dẫn và lôi cuốn.
 + Nhiều đoạn trữ tình ngoại đề gây xúc động mạnh cho người đọc.
 - Ý ghĩa văn bản:
Con người bằng ý chí và nghị lực, lòng nhân ái và niềm tin vào tương lai, cần và có thể vượt qua những mất mát do chiến tranh và bi kịch của số phận.
3. Bài mới : 
TL
Hoạt động của GV
Hoạt động của HS
Nội dung kiến thức
10’
* Hoạt động 1.
- GV tổ chức HS cho thuyết trình, giới thiệu về Hê-minh-uê và tiểu thuyết ông già và biển cả.Khuyến kích HS tìm kiếm các thông tin từ nhiều nguồn tư liệu khác nhau, nhất là Internet và trình bày một cách ngắn gọn, sinh động những tri thức về tác giả, tác phẩm.
- GV chốt lại một số ý cơ bản..( có thể giải thích rõ thêm về nguyên lí “tảng băng trôi”của Hê-minh-uê).
* Hoạt động 1.
HS đọc phần tiểu dẫn trong SGK.
HS trình bày
I. ĐỌC –TÌM HIỂU CHUNG:
1-Tác giả: Hê minh uê(1899 – 1961) 
+ Là nhà văn Mĩ đã để lại dấu ấn sâu sắc trong văn xuôi hiện đại phương Tây, người đã góp phần quan trọng vào việc đổi mới lối viết truyện và tiểu thuyết.
+ Dù viết về bất cứ đề tài nào, Hê-minh-uê cũng kiên trì quan niệm nghệ thuật: “Viết một áng văn xuôi đơn giản và trung thực về con người”.
+ Là người đề xướng nguyên lí “tảng băng trôi”- một nguyên tắc thẩm mĩ căn bản trong sáng tạo nghệ thuật.
+ Là nhà văn được giải Nobel về văn học.
2-Tác phẩm:
- Tiểu thuyết Ông già và biển cả:
+ Ra đời năm 1952. Trước khi in thành sách, tác phẩm đã được đăng nhiều kì trên tạp chí đời sống và đã gây được tiếng vang lớn.
+ Tiêu biểu cho lối viết “tảng băng trôi” của Hê-minh-uê.
- Đoạn trích nằm ở gần cuối truyện, thuật lại việc ông lão Xan-ti-a-gô rượt đuổi và khuất phục được con cá kiếm.
64’
* Hoạt động 2.
GV hướng dẩn HS đọc- hiểu văn bản.
- Để xác định rõ đoạn trích, GV tổ chức cho HS tóm tắt toàn văn tác phẩm. Phần việc này cần được giao cho HS chuẩn bị ở nhà trước khi đến lớp.Trong điều kiện thiếu tư liệu về tác phẩm, GV có thể yếu cầu HS tìm kiếm các văn bản tóm tắt tác phẩm trong SGK Văn học 12 (tập 2) trước đây hoặc các tài liệu tham khảo khác. HS sẽ giới thiệu, đọc các bản tóm tắt đó trên lớp để cả lớp cùng nắm được những nội dung chính.
- Sau khi nắm được cốt truyện, HS sẽ hình dung rõ hơn về đoạn trích: nằm ở cuối truyện, kể về việc ông lão Xan-ti-a-gô bắt được con cá kiếm.
- GV tổ chức HS làm việc theo nhóm (1 bàn/1 nhóm) và thi đua giữa các nhóm:mỗi nhóm hãy thống kê thật nhanh những chi tiết nhà văn miêu tả con cá kiếm và nêu nhận xét, đánh giá về con cá này.
- GV nêu vấn đề: Tại sao nhà văn lại dụng công miêu tả con cá kiếm như vậy?
- GV gợi mở: Hãy xem xét cá kiếm từ các góc nhìn sau đây và phát hiện những ý nghĩa biểu tượng của hình tượng cá kiếm.
Góc nhìn
 Hình tượng cá kiếm
Thiên nhiên 
Cuộc sống con người
Nghệ thuật
- GV nêu vấn đề:Những diễn biến của cuộc chiến với con cá đã cho thấy ông lão không thể sánh được với con cá kiếm về thể lực. nhưng cuối cùng, ông lão vẫn là người chiến thắng. Theo anh (chi), vì sao ông lão đánh cá lại có thể chiến thắng?
-GV gợi mở: Từ hành trình gian khổ và chiến thắng của ông lão đánh cá, Hê-minh-uê muốn thể hiện điều gì?
- GV nêu vấn đề: Trở lại với ông lão Xan-ti-a-gô. Với những người đánh cá thông thường, con cá chỉ là đối tượng cần đánh bắt, cần phải tiêu diệt thật nhanh để đưa vào bờ. Nhưng với ông lão Xan-ti-a-gô thì lại khác. Dù vẫn phải giết chết con cá nhưng ông lão lại có những suy nghĩ không giống với những người đi săn bình thường khác: ông nghĩ “phải giữ cho con cá để nó đừng đau quá”, ông thừa nhận mà không hề oán trách hành động chống lại, hành động “giết” ông lão của con cá: “mày đang giết tao,cá à Nhưng mày có quyền làm thế”, ông còn ngợi khen nó “tao chưa giờ thấy bất kì ai hùng dũng, duyên dáng, bình tĩnh và cao thượng hơn mày”, thậm chí gọi con kiếm là “người anh em”. Vì sao có điều khác thường này? Từ đó hãy phát hiện phần chìm của tảng băng mà Hê-minh-uê muốn kín đáo thể hiện. 
- GV gợi ý: ngoài ngôn ngữ của người kể chuyện, trong đoạn trích còn có những hình thức ngôn ngữ nào của nhân vật? tác dụng của chúng ? .
- GV Yêu cầu HS thử nêu ý nghĩa văn bản?
* Hoạt động 2.
HS đọc- hiểu văn bản.
- HS tóm tắt.
- HS làm việc theo nhóm, phát hiện chi tiếc rồi nhận xét.
- HS tiếp tục làm việc theo nhóm. 
- HS liên tưởng, phán đoán.
- HS thảo luận,lí giải:
- HS thảo luận:
- Học sinh thảo luận :
HS phát hiện và nhận xét.
HS suy nghĩ, trả lời.
II- ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN:
1-Đọc và tóm tắt:
 a- Tác phẩm:
 Nhân vật trung tâm của tác phẩm là Xan-ti-a-gô -một "ông già" đánh cá người Cu-ba, 74 tuổi . 
Suốt 84 ngày liền, ông lão không bắt được một mống cá nào, dân làng chài cho rằng lão đã “đi đứt” vì vận rủi. Cậu bé Ma-nô-lin cũng bị cha mẹ không cho đi câu chung với lão nữa.
Vào ngày thứ 85, lão quyết định ra khơi trước khi trời sáng. Lần này lão đi thật xa, đến tận vùng Giếng Lớn. Khoảng trưa, một con cá lớn cắn câu, kéo thuyền về hướng tây bắc. 
 Sáng ngày thứ hai, con cá nhảy lên . Đó là một con cá kiếm, lớn đến nỗi trước đây lão chưa từng nhìn thấy. Con cá lại lặn xuống, kéo thuyền chạy về hướng đông.
 Sang đến ngày thứ ba, con cá bắt đầu lượn vòng. Dù đã kiệt sức, lão kiên trì thu ngắn dây câu, rồi dốc toàn lực phóng lao đâm chết được con cá, buộc nó vào mạn thuyền dong về. Nhưng chẳng bao lâu nhiều đàn cá mập đánh hơi được đã lăn xả tới. 
 Từ đó đến đêm, lão lại đem hết sức tàn chống chọi với lũ cá mập- phóng lao, vung chày, thậm chí dùng cả mái chèo để đánh- giết được nhiều con, đuổi được chúng đi, nhưng lão biết con cá kiếm của mình chỉ còn trơ lại một bộ xương.
 Đến khuya, đưa được thuyền vào cảng, về đến lều, lão vật người xuống giường và chìm vào giấc ngủ , rồi mơ về những con sư tử 
 b- Đoạn trích:
 Sang đến ngày thứ ba, con cá bắt đầu lượn vòng. Bằng tất cả kinh nghiệm và sự khéo léo lão thận trọng thu dây câu nhưng lão biết vòng tròn còn khá lớn, con cá hãy còn xa tầm tay của lão. Từng tí một lão cố gắng thu hẹp vòng lượn của con cá và phát hiện rằng con cá đã thấm mệt nên liên tục ngoi lên trong lúc bơi. 
     Sau cú quật đột ngột và cú nảy mạnh ở sợi dây, lão sợ con cá nhảy lên có thể làm văng mất lưỡi câu. Nhưng con cá không nhảy lên mà bắt đầu lượn vòng chầm chậm. Lão cho đó là cơ hội lí tưởng để mình nghỉ ngơi dưỡng sức .
  Đến vòng lượn thứ ba, lần đầu tiên lão thấy con cá như một cái bóng đen lướt qua dưới con thuyền, rồi trông thấy rõ hơn khi nó mấp mé mặt nước. 
 Đến vòng lượn tiếp theo, lão trông thấy lưng cá nhưng nó vẫn còn ở xa thuyền. Lão chuẩn bị lao, và thu dần dây câu. 
 Đến mấy vòng lượn sau con cá tiến gần mạn thuyền . Dù đã kiệt sức, lão vẫn giẫm chân giữ dây câu, rồi dốc toàn lực phóng lao đâm vào chỗ hiểm giết chết được con cá. Máu cá loang ra nhuộm sẫm cả vùng nước chung quanh. Con cá chết thẳng đơ, trắng bạc và bồng bềnh theo sóng. 
       Không thể đưa con cá lên thuyền vì nó quá lớn, lão cẩn thận buộc nó dọc theo mạn thuyền, giương buồm về bến. Lão thật sự hài lòng và tự hào với thành quả lao động của mình.
2- Phân tích:
a) hình tượng con cá kiếm:
+ Rất lớn và đẹp: “một cái bóng đen dài vượt qua dưới con thuyền”, “cái đuôi còn lớn hơn cả một chiếc lưỡi hái lớn, màu tím hồng dựng trên mặt đại dương xanh thẫm”, ‘thân hình đồ sộ và những sọc màu tía trên mình”, “cánh vi trên lưng xếp lại, bộ vây to sụ bên sườn xòe rộng”, “con cá lại tiếp tục lượn vào theo vòng tròn của nó, trông điềm tĩnh và tuyệt đẹp”.
+ Đầy sức mạnh: những vòng bơi của con cá kiếm khiến ông lão “hoa mắt”, “chóng mặt”, “choáng váng”Ông lão cảm nhận được “cú quật đột ngột và cú nảy mạnh ở sợi dây” do con cá gây ra
+ Kiêu hùng, bất khuất: ngay khi cái chết đã cận kề, con cá vẫn không chịu buông xuôi. Nó “phóng vút kên khỏi mặt nước phô hết tầm vóc khổng lồ, vẻ đẹp và súc lực”. Dường như với cá kiếm,chết là phải chết một cách oai hùng,mạnh mẽ.
+ Hê-minh-uê muốn cá kiếm phải là đối thủ ngang tài của ông lão, xứng đáng là con cá mà ông lão đánh cá Xan-ti-a-gô đã chờ đợi. con cá càng mạnh mẽ, oai dũng, chiến thắng của ông lão càng vinh quang. Tầm vóc của con người cũng vì thế mà trở nên lớn lao hơn.
+ Ý nghĩa biểu tượng:
Góc nhìn
 Hình tượng cá kiếm
Thiên nhiên 
Vẻ đẹp và sức mạnh của tự nhiên.
Cuộc sống con người
Những chông gai, thử thách của cuộc đời.
Nghệ thuật
Ước mơ sáng tạo.
b)Hình tượng ông lão đánh cá:
+ Nguyên nhân chiến thắng:
Chỉ cần “nhìn độ nghiêng của sợi dây”, ông lão có thể biết “con cá đang bơi tròn”. Hay “từ độ chếch của sợi dây” lão có thể biết “con cá đang liên tục ngoi lên trong lúc bơi”.
Chỉ cần nhìn vào độ căng chùng của sợi dây, những áp lực của sợi dây, ông lão cũng đoán biết được con cá con cá đang làm gì và biết phải kéo vào hoặc nới ra để làm cho con cá kiệt sức mà không khiến nó đau, “khiến nó cuồng lên”.
Phải đến vòng thứ ba, ông lão mới nhìn thấy con cá nhưng trước đó ông đã cảm nhận được các vòng lượn của con cá kiếm dưới làn nước sâu. Chỉ qua áp lực của sợi dây, lão biết: “vòng tròn (vòng lượn của con cá) rất lớn” hay “bây giờ nó đang lượn đến chỗ xa nhất của vòng tròn rồi đấy”
Hành động phóng lao trúng tim con cá một cách quyết đoán, dứt khoát và chính xác đủ để kết liễu con cá kiếm đã cho thấy sự điêu luyện về tay nghề của ông lão đánh cá. Điều này càng thuyết phục hơn khi ông lão không còn cái sức khỏe của thời trai trẻ, thêm nữa lại rất mệt mõi và kiệt sức sau một hồi vật lộn với con cá.
+ Vì ông có sức mạnh tinh thần của người chiến thắng:
Ông lão có sức mạnh tinh thần của người chiến thắng: Ông luôn có niềm tin vào mình và khả năng khuất phục, chiến thắng con cá của bản thân: “chỉ hai ba vòng nữa thôi ta sẽ có nó”, “tao sẽ tóm mày ở vòng lượn”, “ta đã di chuyển được nó”, “lần này ta sẽ lật được nó”
Ông lão là người có ý chí và nghị lực phi thường: Đã có những thời điểm trong cuộc chiến đấu với con cá ông lão cảm thấy “mệt thấu xương”, “hoa mắt suốt cả tiếng đồng hồ”. “thấy chóng mặt và choáng váng”, “chưa bao giờ thấy mệt như lúc này”, “thấy xây xẩm mặt mày” thậm chí có lúc “lão có cảm giác lão có thể đổ sập xuống bất cứ lúc nào” và “cảm thấy mình sắp ngất đi” nhưng ông lão đánh cá vẫn gượng dậy chiến đấu và cuối cùng đã chiến thắng.
+ Ý tưởng nhà văn qua hình tượng nhân vật: 
Ÿ Khẳng định và ngợi ca vẻ đẹp và sức mạnh của con người.
Ÿ Tin tưởng vào thắng lợi cuối cùng của con người trên hành trình chinh phục các thử thách.
Ÿ Bài học của thành công: phải có trí tuệ và hiểu biết, tỉnh táo và nhẫn nại, có niềm tin, ý chí và nghị lực vượt qua thử thách.
+ Ý nghĩa biểu tượng ( phần chìm của “tảng băng trôi”):
Ÿ Con cá kiếm trong tác phẩm không chỉ là một sinh vật bình thường , là đối tượng đi săn thông thường của những người đánh cá mà nó là hình tượng văn học mang tính người. Ở nó toát lên vẻ đẹp của sự cao thượng, uy dũng , hiên ngang bất khuất trước hiểm nguy đe dọa tính mạng . Ngay đến cái chết cũng phải chết một cách đàng hoàng như con chim đại bàng trong sáng tác của Gorki . Xây dựng hình tượng cá kiếm, Hê-minh- uê muốn đề cao vẻ đẹp cao thượng trong cuộc đời . 
Ÿ Cá kiếm là biểu tượng của thiên nhiên . Giữa con người và thiên nhiên vẫn có quan hệ “anh em” dù đôi khi thiên nhiên là kẻ thù số một của con người. Con người chinh phục tự nhiên nhưng cũng không quên yêu mến và sống hài hòa với nó .
Ÿ Cần phải tôn trọng tự nhiên cũng như tôn trọng kẻ thù. Đây là bài học xương máu cho con người nói chung và cho bất cứ ai nếu muốn giành chiến thắng .
Ÿ Thừa nhận vẻ đẹp cũng như hành động không thể khác của đối thủ nói riêng và con người nói chung là thái độ cần thiết để giữ thăng bằng trong cuộc sống, để tránh nhìn đời, nhìn người phiến diện và biết cảm thông , chia sẻ với người khác. 
c) Đặc sắc nghệ thuật .
 Bên cạnh lời dẫn truyện của tác giả, trong đoạn trích xuất hiện khá nhiều những đọan độc thoại và độc thoại nội tâm của nhân vật. Đó là những khi lão (ông lão) nói và lão (ông lão) nghĩ . Đây là một hình thức , một kĩ thuật khắc họa chân dung nhân vật của Hê- minh -uê . Với hai thủ pháp này , hình tượng ông lão đánh cá Xan-ti-a-gô cùng cuộc chiến không cân sức với con cá Kiếm đã được dựng lên một cách rõ nét . Người đọc không chỉ biết được về tình trạng sức khỏe và tâm lý , tinh thần của ông lão trong từng thời điểm của trận chiến mà còn thấy được những suy nghĩ rất chân thành và phức tạp của ông lão đánh cá này
Tóm lại , thông qua những đoạn độc thoại này, nhân vật tự bộc lộ mình, còn người đọc thì từ “đường kênh” đó mà đi khám phá thế giới nội tâm nhân vật, phát hiện những bí ẩn và những vẻ đẹp của con người trong cuộc sống .
3- Ý ghĩa văn bản:
Cuộc hành trình đơn độc, nhọc nhằn của con người vì một khát vọng lớn lao là chứng minh cho chân lí : “Con người có thể bị huỷ diệt nhưng không thể bị đánh bại”.
5’
Hoạt động 3: Hướng dẫn HS tổng kết bài học:
-GV: Ông già và biển cả được đánh giá là tác phẩm tiêu biểu cho nguyên lý “tảng băng trôi ” (một phần nổi, bảy phần chìm) của Huê-minh-uê. Qua bài học, anh(chị) hãy tổng kết và khẳng định điều đó.
Tổng kết bài học
- HS tổng hợp những lớp nghĩa tường minh và hàm ẩn đã được phát hiện trong quá trình phân tích . Có thể bổ sung những ý nghĩa mới , miễn là có lí.
III- TỔNG KẾT:
+ Phần nổi của “tảng băng trôi”: hành trình theo đuổi , chiến đấu để bắt được con cá kiếm của ông lão Xan-ti-a-gô.
+ Phần chìm của “tảng băng trôi”:
Ÿ Hành trình theo đuổi và thực hiện ước mơ giản dị nhưng lớn lao của con người 
Ÿ Hành trình khám phá vẻ đẹp của thiên nhiên và chinh phục thế giới tự nhiên của con người .
Ÿ Hành trình vượt qua thử thách để đến với thành công .
Ÿ Những thành tựu mà con người đạt được bao giờ cũng là kết quả của những phấn đấu, nỗ lực bền bỉ, không ngừng nghỉ.
Ÿ Con đường đến với thành công hiếm khi bằng phẳng . Để tới đích, con người không chỉ biết ước mơ mà còn phải tỉnh táo, biết dùng đầu óc để suy xét, phán đoán, phải biết đưa ra các giải pháp hành động.
Ÿ Cần phải chinh phục tự nhiên để phục vụ cho cuộc sống của con người nhưng cũng chớ coi thường thiên nhiên. Thiên nhiên là kẻ thù nhưng cũng là bạn của con người. Chiến đấu hết mình để giành thắng lợi trước các lực lượng của tự nhiên nhưng cũng không phải biết sống hòa hợp với thiên nhiên.
Ÿ Cần có niềm tin vào sức mạnh và khả năng chiến thắng của con người 
4/ Luyện tập - Củng cố bài học: (4’) 
4.1 Anh(chị) suy nghĩ gì về những câu nói sau của ông lão Xan-ti-a-gô: 
- “Hãy giữ đầu óc tỉnh táo và biết cách chịu đựng như một con người ”.
- “Con người có thể bị hủy diệt nhưng không thể bị đánh bại”.
4.2 Có sự tương đồng nào giữa nguyên lý “tảng băng trôi ” của Huê-minh-uê với các cách nói và quan niệm văn chương của người Trung quốc xưa: “Cam dư chi vị” (Vị sau chất ngọt); “Huyền ngoại chi âm”(Âm thanh ngoài dây tơ), “Ý tại ngôn ngoại ” (Ý ở ngoài lời), “Thư bất tận ngôn, ngôn bất tận ý” (sách không cạn lời, lời không cạn ý ), “Ý chi sở tùy giả, bất khả ngôn truyền giả”(cái mà ý theo đến không thể dùng lời truyền đạt hết được )?
5/ Hướng dẫn tự học: (1’)
Đọc kĩ đoạn trích, phân tích hình ảnh ông lão đánh cá đơn độc, dũng cảm ; kết quả và ý nghĩa của cuộc săn đuổi con cá kiếm.
IV/ RÚT KINH NGHIỆM: